Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti b. B. Berkinov, D. S. Ashurova, M. K. Abdullaeva, G. E. Zahidov

4.2. Mintaqaning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni
prognozlash uslubiyati.
Ohirgi yillarda mintaqalar darajasida qisqa va o’rta muddatli iqtisodiy 
va ijtimoiy rivojlanish prognozlarini tuzish bo’yicha ish olib borilmoqda, 
Bunday pronozlashning uslubiy shart-sharoitlari bo5lib quyidagi qolatlar 
hisoblanadi:
1) mintaqa-umumiy jamiyat ishlab chiqarish tizimining bir alohida 
bo’lagi bo’lgan va bir necha miqdor maqslot va hizmatlami ishlab 
chiqarish vositasida aniq bir halq funksiiyasini bajaradigan kichik bir 
tizimni ifodalaydi;
2) mintaqaning iqtisodiy faoliyat ko’rsatkichlarining pasayishi butun 
jamiyatning ishlab chiqarish tizimi yoki ijtimoiy-iqtisodiy tizimi 
faoliyatida negativ o’zgarishlarga olib keladi.
3) Ma’lum muddatgacha berilgan mitaqa iqtisodiy tizim faoliyati 
natijasining zarur darajasini mintaqa rivojlanishida qosil bo’lgan inersiion 
tendensiiyalar sharoitida ta’minlash mumkin emas.
4) Mavjud hududiy boshqaruv tizimi doirasidagi mintaqa tqtisodiy 
tizimi faoliyat rejimini berilgan muddatga yahshilab bo’lmaydi. Bu 
qolatlardan 
kelib 
chiqqan 
holda mintaqaviy-iqtisodiy rivojlanish 
prognozning ishlab chiharilish shemasi, tarkibi va asosiy bosqichlari 
aniqlanadi. Prognozni tuzish jarayoni o’z ichiga uchta blokni oladi: 
analitik, konsieptual va prognozli.
Analitik blok doirasida berilgan hududning ichki bog’liqligini 
o’rganish, tizimning butun faoliyat samarasini aniqlovchi mintaqa tizimi 
iqtisodiy yadrosi va ishlab chiqarishni ahamiyatli tuzilmaviy aloqalami 
aniqlash zarur.
Bu mintaqaning Mehnat taqsimoti tizimida asosiy funksiiyani 
bajaruvchi mintaqa xo’jaligining halqlarini aniqlash imkoniyatini beradi.
21

---

Undan tashhari, butun mamlakat iqtisodiyot tarkibida mintaqaning 
rivojlanishi tendensiiyalarini ko’rib chiqish lozim. Bu umumiy ishlab 
chiqarishni ayni vaqtdagi bog’liqlik darajasini va kelajakdagi mintaqaviy 
iqtisodiyot faoliyatiga bog’liqligini ko’rsatadi.
Konsieptual blok doirasida izlanishlaming asosiy tarkibi mintaqa 
oldida turgan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishni hisobga olgan holda 
mintaqa iqtisodiy tizimini rivojlantirish konsiepsiiyasini ishlab chiqishdir. 
Mintaqa rivojlanishining konsiepsiiyasini ishlab chiqarishda ikkita asosiy 
bosqichni ajratish mumkin:
2) 
mavjud muammolar echimiga yo’naltirilgan 
maqsadlami
shakllantirish va ulami aniq masalalar ko’rinishida konkretlashtirish;
3) 
iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning ustuvor maqsad va
yo’nalishlarini aniqlash va shu asosda mintaqaviy rivojlanish strategiyasini 
ishlab chiqarish.
Ayni mintaqada rivjlanishning maqsad, konkret muammolar, 
omillaming, o’ziga hosligi bu masalalming echimini umumlashtirishga 
yo’l qo’ymaydi, shu bilan bir qatorda mintaqalarga hos bo’lgan qator 
maqsad va vazifalar mavjud. Bular:
1) 
ishlab chiqarishni barharorlashtirish va iqtisodiy o’sishni 
ta’minlash;
2) 
bozor munosabatlarini shakllantirish;
3) 
kompleks ijtimoiy masalalami echish;
4) 
atrof-muhitni himoyalash va boshqalar.
Prognozli blok doirasida asosiy masala bo’lib kelajakda mintaqaviy 
iqtisodiy tizim rivojlanishining ko’rsatkich va miqdor parametrlarini 
aniqlashdir. Bunda 3 hil prognozlar ishlatiladi: umuman mintaqaviy tizim 
rivojlanishning umumiqtisodiy alohida ishlab chiqarish va tarmoqlar 
rivojlanishining prognozlari; mintaqalaming alohida ma’muriy hududiy 
birliklaming rivojlanish prognozlari.
Ko’rsatilgan pronozlami tuzishning asosiy usuli bo’lib-bu kelajakdagi 
rivojlanish ssienariylarda 
mintaqaviy iqtisodiy tizim va uning 
tuzilmalarining kelajakdagi rivojlanishi, tizimning boshqa tizimlar bilan 
o ’zaro aloqalari eqtimolliligini ko’rsatiladi, turli hil omil va sharoitlaming 
mosligi sharoitida mintaqa iqtisodiyotning rivojlanish ko’rsatkichlari 
aniqlanadi.
Ssienariylaming butun yig’indisi 3 hil guruhga ajratiladi:
1) 
umumiqtisodiy rivojlantirish sienariysi;
2) 
alohida 
ishlab 
chiqarish 
va tarmoqlar rivojlanishining 
ssienariysi;
22

---

3) 
mintaqaning 
alohida 
ma’muriy-hududiy 
rivojlanishining
ssienariysi.
Mintaqaning umumiqtisodiy rivojlanish ssienariylaridan 3 ta guruqini 
ajratish mumkin:
1) 
mintaqa 
tizimda 
ishlab 
chiqarish 
tarmoqlariga 
ta’sir 
ko’rsatuvchi hamda mamlakat iqtisodiyoti rivojlanish sharoitlari bilan 
aniqlanadigan ssienariylar;
2) 
ishlab chiqarish rivojlanishining ichki mintaqaviy omillar bilan 
aniqlanadigan ssienariylar bo’lib, ular orasida eng muhimlari:tuzilmaviy 
o’zgarishlar, moliyaviy va tabiiy resurslar bilan ta’minlanganlik, ishlab 
chiqarishning samaradorligi ko’rsaikichlari va boshqalar;
3) 
alohida mintaqalaming iqtisodiy rivojlanishini prognozlashda 
tarmoqli yondashuvni rivojlanishini prognozlashda tarmoqli yondashuvni 
saqlagan holda shakllanadigan sharoitlami o’z ichiga oluvchi mintaqaning 
umumiqtisodiy rivojlanish ssienariylari.
Alohida ishlab chiqarish va tarmoqlaming rivojlanish ssienariylarini 
tuzishda shuni unutmaslik kerakki, 
turli hil tarmoq guruqlari uchun 
rivojlanish sharoit va omillarining mosligi har hil bo’ladi.
Moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining butun yig’indisi kelajakdagi 
rivojlanish omillari va sharoitlarining mosligi nuqtai nazaridan bir hil 
tarkibdagi guruqlarga ajratish zarur:
1) 
halq xo’jalik ihtisoslashuvi tarmoqlari;
2) 
mintaqaviy ahamiyatga ega bo’lgan tarmoqlar;
Ikkala tarmoq guruqlari uchun rivojlanishning ikki variant ssienariy 
yoki prognoziri ishlab chiqarish lozim: qidiruv va me’yoriy.
Birinchi turdagi prognozga mos holda ikkala tarmoq guruqlarining 
rivojlanishi bazali davming shakllangan tendensiiyalari bilan aniqlanadi.