Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti b. B. Berkinov, D. S. Ashurova, M. K. Abdullaeva, G. E. Zahidov

11.4. Hizmat ko’rsatish sohasini prognozlashda ahborot bazasiga
qo’yiladigan talablar.
Ahborot bazasining vazifasi hizmat ko’rsatish sohasi ob’ektlari 
asosida hududning ahborot tasvirini qurishdan iboratdir. Bunda ahborot 
bazasi quyidagi talablarga javob berishi kerak:
kompyuterga kiritilishi lozim 
bo’lgan 
barcha ma’lumotlar 
rasmiylashtirilgan 
va 
yagona 
usulda 
tasvirlangan 
bo’lishi 
hamda
programmalarda 
to’qri 
talqin 
etilishi 
kerak, 
ya’ni 
ma’lumotlami
kompyuter to ’gri tushunishini ta’minlash kerak; 
ma’lumot massivlarini tashkil qilishda kompyuteming tehnik 
imkoniyatlarini hisobga olgan holda samarali ishlashini ta’minlash 
lozim;
ishlab chiqarish qolati bilan uning ma’lumot massivlaridagi 
tasvirlari albatta mos bo’lishi kerak.
Demak, ahborot bazasining birinchi doira masalalari ma’lumotlami 
kompyuterdan tashhari tayyorlash va ular bilan ishlashga bog’liq bo’lib, 
ular ahborot bazasining tashqi qismini, ya’ni tashqi ahborot bazani tashkil 
qiladi. Boshqa masalalar esa ma’lumotlami kompyuterda ishlash bilan 
bog’liq bo’lib, ahborot bazasining ichki qismini tashkil etadi.
Tashqi ahborot bazasi quyidagi vazifalami qal etadi: ob’ekt yoki 
xodisalami identifikasiiyalash; ob’ekt yoki xodisalami xarakterlash, 
tasvirlash; 
ma’lumotlami 
rasmiylashtirish; 
ma’lumotlami 
tegishli 
qujjatlardi ifodalash.
Identifikasiiya hizmat ko’rsatish sohasi ob’ektlarining har birini 
yagonalik asosida nomlashni o’zida tasvirlab, bir ob’ektni ikkinchisidan
84

---

ajratish imkoniyatini berishi kerak. Ob’ektlaming qabul qilingan 
nomlanish shakllari standartlashmagan va ulami ishlash uchun murakkab 
programma apparati lozim bo’ladi. Shuning uchun ob’ektlami nomlashda 
shaklli belgilar ishlatiladi. Bu belgilar ishlab chiqarish qujjatlarini tegishli 
sistemaga kiritish bilan bajariladi. Ob’ektlami tashkilot yoki korhonada 
qabul qilingan nomenklatura luqatlari va klassifikatorlari yordamida 
identifikasiiyalash ham mumkin. Identifikasiiyalashning eng sodda va 
to’qri shakli qayd qilish nomerlarini ishlatish hisoblanadi,
Ob’ektlami xarakterlash yoki tasvirlash ob’ekt yoki xodisalar 
harakterlarini ko’rsatuvchi miqdoriy yoki sifat belgilarini aniqlashdan 
iborat. Bunda tanlangan o’lchov birliklarida bu hususiyatlar to’plami va 
o’zgaruvchilaming aniqlanish sohalari topiladi, Bu masalalaming barchasi 
ma’lumotlami kompyuterda qayta ishlash va boshharish nuqtai nazaridan 
hal qilinadi. Bu jarayon ma’lumotlami shakllantirish deb ataladi.
Ma’lumotlami shakllantirish asosan kompyuterda ishlash talablari 
asosida aniqlanadi. Ma’lumotlaming joiz bqlgan tasvirlarini aniqlash 
shakllantirishning bir elementi hisoblanadi. Sonli ma’lumotlar oddiy 
shaklda tasvirlanadi. Matnli qiymatlar uchun joiz so’zlar to’plami 
va kodlashtirish usuli aniqlanadi hamda tegishli luqatlar tuziladi. Barcha 
ma’lumotlami yozish uchun qujjatlaming joiz shakllari aniqlanadi.
Ma’lumotlami tasvirlash yuqoridagi usul bo’yicha qujjatlami 
to’ldirishdan 
iborat 
bo’ladi. 
Agar 
ma’lumotlami 
tasvirlash 
va 
shakllantirish, harakterlarini aniqlash, identifikasiiyalash jarayonida 
dasturlash tillari ishlatilgan bo’Isa, u holda bu jarayon ahborot bazasining 
bir bosqichini ifodalashi mumkin.
Ichki ahborot bazasining vazifalari quyidagilardan iboratdir: 
-m a’lumotlaming tashqi tasvirini kompyuterda kayta tashkil etish; 
-m a’lumotlami kompyuter massivlarida tashkil qilish;
-m a’lumotlami kompyuter massisvlari orasida taqsimlash; 
kerakli ma’lumotlami topish va chiqarish;
-m a’lumotlami ulaming tasvirini bosib chiqarish uchun o’zgartirish 
va boshqalar.
Ma’lumotlaming tashqi tasvirini kopyuter tasviriga o’zgartirish 
ma’lumotlami tasvirlash shakllari yordamida bajariladi.
Ma’lumotlami kompyuter massivlari va ular orasida taqsimlash 
ihtiyoriy hajmdagi ahborotni chamalab aniklash va ulami to’qri talqin 
qilishdan iboratdir. Buning uchun u qanday ahborot birligi va qiymatga 
ega bo’lishini aniqlash lozim.
85

---

Kompyuter massivlarini tashkil qilish, ahborotni ichki va tashqi 
hotiralar orasida almashtirish, ahborot elementlariga murojaat qilish va 
o’zgartirish samarali bo’lishi lozim.
Ahborot bazasida masalalami echish - ishning shakli va namunaviy 
usullarini ishlab chikish hisoblanadi. SHu munosabat bilan tegishli 
mutahassislar foydalanishlari uchun uslubiy ko’llanmalar tuzib chiqiladi 
hamda ma’lumotlami kompyuterda qayta ishlash uchun algoritm va 
programma apparatlariga ham qo’llanmalar tuziladi. Ahborot bazasini 
ishlab chiqishda quyidagi tamoyillarga rioya etiladi:
ob’ektlar va xodisalami yagona identifikasiiyalash uslubiyotini 
ishlab chiqish, bunga nomerlami qayd qilish usuli asos bo’lishi mumkin;
ob’ektlar to’plamini aniqlash, ulami tartiblashtirish, ahborotning 
tarkibini aniqlash va uning echilayotgan masalalar bilan aloqalarini 
aniqlash;
mutahassislar va tizim orasida ma’lumotlami 
almashtirishning 
namunaviy 
tartibini 
ishlab 
chiqish, 
bunda 
ma’lumotlami 
o’zgartirish, 
chiqarish va massivlami tashkil qilish qo’shib 
olib 
boriladi;
ma’lumotlami 
ishlab 
chiqish 
hujjatlarida to’liq 
tasvirlash, 
boshlanqich ma’lumotlar bilan masalalami echishni ta’minlashda va ulami 
saqlashda yagona tartibni ishlab chiqish;
ma’lumotlami bir marta kiritishni ta’minlash, bunda echiladigan 
masalalar soni va echish vaqtiga bog’liq bo’lmaslik muhim ahamiyatga 
ega;
- ahborot bazasi hajmini uzluksiz va bosqichma-bosqich oshirishni 
ta’minlash;
- ma’lumotlar bilan ishlashni amalga oshirishni ta’minlovchi tegishli 
programmali apparatni ta’minlash va boshqalar.