Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti b. B. Berkinov, D. S. Ashurova, M. K. Abdullaeva, G. E. Zahidov

13.4. Mintaqada demografik o’sishni prognozlash
Mintaqada 
demografik 
prognoz 
kompleks 
ijtimoiy-iqtisodiy 
rejalashtirishning muhim elementidir. Iqtisod va ijtimoiy qayotning biron 
bir sohasi yo’qki, unda uzoq muddatli rejalashtirishda demografik prognoz 
ma’lumotlari qo’llanilmasin.
Demografik prognozlar faol hususiyatga ega. Ular aholini 
kelajakdagi hususiyatlarini aniqlash bilangina cheklanmaydi. Masalan, u 
yoki bu mintaqada aholining soni, yosh va jins tarkibini istiqboldagi 
ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlarga taqqoslab, demografik jarayonlarda 
maqbul va mumkin bo’lgan holatlar o ’rtasidagi tafovutlami aniqlash 
mumkin. Agar bunday tafovutlar katta bo’lsa, jamiyat mazkur jarayonlar 
o’rtasidagi nomutanosibliklami bartaraf etish yoki kamaytirish choralarini 
ko’rishi mumkin.
Demografik prognozlash demografik tahlilning bosh vazifalaridan 
biri va yakuniy maqsadidir. Ulaming yordamida aholining tabiiy va 
mehanik siljishining kutilayotgan ko’rsatkichlari, aholi qayotining o’rtacha
108

---

uzunligi, tuqilish va vafot etish, jinslar nisbati va qokazolar aniqlanadi. 
Natijada mamlakat yoki uning alohida mintaqalari aholisining kelajakdagi 
soni, yosh 
va jins tuzilishi tarkib topadi. Alohida demograflk 
ko’rsatkichlaming o’zgarishiga aholi migrasiiyasi jiddiy tuzatishlar 
kiritadi. Aholining mehanik siljishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillami 
o’rganish asosidagina mintaqalaming real demograflk prognozini 
ta’minlash mumkin. qayotning o’rtacha uzunligi juda ko’p ijtimoiy- 
iqtisodiy va demograflk omillami o’zida jamlaydigan demograflk 
vaziyatni asosiy ko’rsatkichlaridan biridir. Bunday prognozlar boshqa 
ko’pgina istiqbolli hisob kitoblami ishlab chiqish uchun 
asos bo’lib 
hizmat qiladi. Masalan, aholi haqidagi ma’lumotlami e’tiborga olmasdan 
ishlab chiqish va iste’mol qilish, ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishi, 
aholi bandligini ta’minlash va qokazolaming istiqbollarini aniqlash 
mumkin emas.
«Aholi harajati»ni prognozlashda uning komponentlariga ta’sir 
qiluvchi omillar yoki boshqacha qilib aytganda, tugilish, ulim migratsiyasi 
darajasiga ta’sir qiluvchi omillami hisobga olish alohida ahamiyatga ega.
Aholining kelajakdagi soni asosan tugilish darajasiga bogliq. Shuning 
uchun dastlab unga qanday omillar ta’sir qilishini urganish lozim. Bu 
yerda tugilishni oshiruvchi va kamaytiruvchi omillami alohida belgilash 
mumkin. Tugilish darajasini oshiruvchi asosiy omillar deb odatda, 
maktabgacha tarbiya muassasalari va uy - joy qurish jarayoni taraqqiyotiga 
aytishadi.
Tanlanma tadqiqotlar ma’lumotlariga kura, 30% ga yaqin odamlar 
farzand ko’rishdan o’zini saqlash sabablari sifatida yashash sharoitlarini 
ko’rsatadi.
Mamlakatda yiliga rekonstruksiyani hisobga olgan holda 2,3 million 
kvartira qurilmoqda, aholi 2 million kvartiraga ega bo’lmoqda (0,3 million 
kvartira qarialar talabi hisobiga.) Mamlakat bo’yicha ikkinchi martta 
nikohga kirayotganlar yiliga 1,8 millionni tashkil qiladi va agarda 
kengayishlar va boshqa omillar bo’lmaganda edi hozir yosh kelin - 
kuyovlarga kvartiralar berilar edi. Bevosita bogliqlikning tarafl yo’q. 
Masalan, Toshkent shahrida maktabgacha tarbiya muassasalariga bo’lgan 
talab to’laligicha qondirilgan, biroq tugMlish o’smayapti. Maktabgacha 
tarbiya muassasalarining rolini baholab turib, shuni aytish mumkinki, ko’p 
oilalar ulardan deyarli foydalanilmaydi (ularda yoshlar hissasi juda kam), 
kam bolali oilalarda esa funksional muassasalaming mavjudligi yoki 
yo’qligi nikoh va tug‘ilish o’rtasidagi vaqt oraligida (yoki birinchi va 
ikkinchi farzand oraligda) ko’rinadi.
109

---

Omillar qatoriga moddiy ta’minlanganlakni ham qo’shish mumkin. Bu 
demografik siyosatning bir omili bo’lib, bu narsa bizning mamlakatimizda 
tug‘ilishni oshirishga qaratilgan (o’ning asosiy sharti bo’lib bolalami 
tarbiya qilish harajatlariga davlatning sistematik pullik yordami 
hisoblanadi.)
TugMlish pasayishiga olib kelo’vchi omillar orasida birinchi navbatda 
aholi moddiy darajasining o’sishi va bunga bogliq tarzda ehtiyojlari 
o’sishini aytish lozim.
Zamonaviy taraqiyotning barcha ne’matlarini oshirishga intilish yangi 
oila qurganlar rejalashtiradigan farzandlar usoni kamayishiga ta’sir qiladi 
(tug‘ilishning «antogonistlari» sifatida avtomabil, televizor va hokazolar 
hisoblanadi).
Odatda, ayollaming jamoat ishlarida qatnashuviga tug‘ilishning 
kamayish omili sifatida qarashadi.
O’lim omillari - ko’kchadagi va maishiy shikastlar, alkogolizim va 
chekish, atrof - muhit ifloslanishi, sogliqni saqlashning rivoj lanmaganligi 
va hokazolar.
Biror hudud hholisini prognozlashning muhim komponenti aholi 
migratsiyasi hisoblanadi. 
Aholi migratsiyasi asosan ishlab chiqarish 
joylashuvi bilan izohlanadi. Bu esa, o’z navbatida, mehnat resurslarining 
hududiy tarqalishini ko’rsatib, u iqtisodiy rivojlanishda aks etadi va ishlab 
chiqarish samaradorligiga kuchli ta’sir ko’rsatadi.