Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti b. B. Berkinov, D. S. Ashurova, M. K. Abdullaeva, G. E. Zahidov

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
1. I.A.Karimov Jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston 
sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari-Т.: O ’zbekiston, 56 b.
2.Abdullaev A.M., Irmatov M.M., Haydarov M.T., Ashurova D.S. 
Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni prognozlashtirish. O’quv qo’llanma. - 
Т.: TDIU, 2006. - 249 b.
94

---

XIII BOB. MINTAQADA DEMOGRAFIK O’SISH VA AHOLI 
BANDLIGINI PROGNOZLASHTIRISH ASOSLARI
13.1. Demograflk o’sish ko’rsatkichlari
Globallashuv sharoitida mintaqalarda demograflk o’sishni prognoz 
qilish muhim sanaladi. Demograflk vaziyatga quyidagilar o’z ta’sirini 
ko’rsatadi:
• umming uzunligi;
• uzoq va yaqin chet elga migrasiiya;
• aholining o’sish darajasidagi o’zgarishlar.
Hozirgi kunda qo’llanilayotgan demograflk tahlil usullarining 
murakkabligi va rang-barangligi ularni ahborot bilan ta’minlashga katta 
talablar qo’yadi. Demograflk vaziyatni prognoz qilishda ulaming mufassal 
hususiyatlari haqida ham ma’lumot olish imkonini berish lozim. Masalan, 
gap tug’ilishni o’rganish haqida ketsa, faqat tuqilgan bolalaming umumiy 
sonini emas, onalaming yoshini va boshqa bir qator hususiyatlarini bilish 
muhimdir. Agar gap vafot etishni o’rganish haqida ketsa, ulaming jinsi va 
yoshiga, vafot etish sabablariga, shuningdek, bir qator hususiyatlariga 
harab taqsimlanishini bilish muhimdir. O’zbekiston Respublikasidagi 
barcha mintaqalami ham demograflk vaziyatini bir hil deb bo’lmaydi. 
Aholining zichligi jihatidan, Andijon viloyati mintaqasi birinchi o’rinni 
egallasa, Qoraqalpoqiston Respublikasi aholi zichligi jihatidan pastki 
o’rinni egallaydi. Demograflk ahborot manbalari nafaqat mamlakat, balki 
mintaqalar bo’yicha ham zarur ma’lumotlar hajmini olish imkonini berishi 
kerak.
Aholini ko’payishi jarayonlarini tahlildan o’tkazishda shuni yodda 
tutish kerakki, aholi ko’payishining u yoki bu turi shakllanishini birinchi 
navbatda har bir mamlakatda o’ziga hos tarzda namoyon bo’ladigan 
ijtimoiy iqtisodiy omillar belgilaydi. qo’llaniladigan ko’rsatkichlaming 
metodik imkoniyatlarini e’tiborga olish, demograflk tahlilni turli usullarini 
kompleks qo’llashigina sodir bo’layotgan jarayonlaming aniq manzarasini 
olish imkonini berishini yodda tutish kerak. SHuning uchun ham 
demograflk ahborotning ishonchliligi bunday ahborotlarga qo’yiladigan 
muhim talab hisoblanadi. Boshqacha aytganda, olinagan ma’lumotlar 
ataylab buzib ko’rsatishlardan ham, ahborot to’plash hususiyatlari bilan 
bog’liq noaniqliklardan ham holi bo’lishi kerak.
95

---

Fan 
va 
texnikaning 
rivojlanishini 
prognoz 
qilish 
mehnat 
xususiyatidagi o’zgarishlami, intellektual mehnat sohasidagi inson 
imkoniyatlaridan foydalanish istiqbollarini aniqlash imkonini beradi.
Demografik prognozlar aholining harakatini va mehnat resurslarining 
takror ishlab chiqarilishini, mehnatga layoqatli aholining bandlik 
darajasini, uning malaka va kasbiy tarkibini o’z ichiga oladi. Demografik 
prognoz aholining dinamikasini uning yosh va jins tarkibini, tugilish va 
o’lim darajasi, aholining hududiy joylashishi haqidagi ma’lumotlami 
tahlildan o’tkazish asosida ko’rib chiqadi. Demografik prognoz kelajakda 
oilalaming soni, ulaming o’rtacha kattaligi, migratsiya jarayonlarining 
yo’nalishi va jadalligi, faol mehnat faoliyatining uzunlugi, mehnat 
faoliyatini boshlash va tamomlash, pensiyaga chiqishning o’rtacha 
yoshlari, aholi umrining o’rtacha uzunligi haqida zarur ma’lumotlar olish 
imkonini beradi.
Demografik prognozlar asosida aholi ehtiyojlarining hajmi va 
tuzilishi, shaxsiy iste’mol mollari ishlab chiqarish, maorif, sogliqni saqlash 
va 
xokazolami 
rivojlantirish 
rejalashtiriladi. 
Xullas, 
demografik 
prognozlar ijtimoiy rivojlanish va turmush darajasini oshirish prognozlari 
bilan uzviy bogliq.
“Ijtimoiy 
rivojlanish 
prognozlari 
axolining 
ijtimoiy-iqtisodiy 
extiyojlarini, turmush tarzining o’zgarishi tendensiyalarini aniqlash 
soxasidagi murakkab tadqiqotlar kompleksini o’z ichiga oladi. Bu 
kompleksga quyidagilar kiradi: mexnat resurslarining bandligi va ulaming 
foydalanish, milliy boylikni takror ishlab chiqarish, noishlab chiqarish 
ehtiyojlarini shakllantirish, axolining turmush darajasi, iqtisod tarmoqlarini 
rivojlantirish, xududiy o’zgarishlar, iqtisodiy o’sish, iqtisod mexanizm iva 
boshqaruv tizimini rivojlantirish, jaxon xo’jaligi va tashki iqtisodiy 
aloqalami rivojlantirish prognozlarini ishlab chiqish.
Jumladan, ijtimoiy rivojlantirish va aholining turmush darajasi 
prognozlari quyidagilami o’z ichiga oladi: aholining oziq-ovqat
mahsulotlari va nooziq-ovqat mahsulotlari iste’mol qilishi, chakana tovar 
aylanishi; ijtimoiy infratuzilma tarmoqlarining rivojlanishini prognoz 
qilish; uy-joy-kommunal ho’jaligi, aholiga maishiy hizmat ko’rsatish, 
ta’lim, madaniyat, san’at va ommaviy axborot vositalari; sogliqni saqlash, 
dam olish, turizm, jismoniy tarbiya va sport; atrof-muhitni muhofaza 
qilish. Demografik prognozlash barcha kompleks dasturlar uchun kup 
qirrali asos bulib hizmat qiladi. Aholining kelajakdagi miqdori prognozi 
yaxlit xalq ho’jaligini dinamikasini prognozlashning muhim elementi 
hisoblanadi. 
Demografik 
prognozlar 
aholi 
harakati 
va 
mehnat
96

---

resurslarining 
qayta 
ishlab 
chiqarishi 
mehnatga layoqatli 
aholi 
bandligining darajasi, uning moliyaviy va kasbiy tarkibini qamrab oladL 
Demografik prognozlar aholi dinamikasini uning jinsiy yosh strukturasi, 
tugilish, hududiy harakati tugrisidagi ma’lumotlami tahlil qilish asosida 
kurib chiqdi. Demografik prognozlash oilalaming kelajak sonini ulaming 
urtacha kattaligi, aholi kuchma oqimlarining intensivligi, yunalishlari, faol 
mehnat faoliyati, davomiyligi va boshqalar tugrisida prognoz axborot olish 
imkoniyatini beradi.
Demografik prognozlar asosida jamiyat ehtiyojlari hajmi va 
strukturasi, iste’mol tovarlari ishlab chiqarish, xalq ta’limi, sogliqni 
saqlash tizimi taraqqiyoti va boshqalar rejalashtiriladi. Shu tahlil 
demografik prognozlar ijtimoiy taraqqiyot va hayot darajasini oshirish 
prognozlari bilan izchil boglangan.
Demografik prognozlashni amalga oshirishda usullami tanlash muhim 
jihat hisoblanib, ulaming yordamida aholining kelajakdagi sonini yanada 
aniqroq belgilash mumkin.
Aholi sonini prognozlashning asosiy usullaridan biri komponentlar 
usuli hisoblanib, uning mohiyati asosiy komponentlaming kelajak 
dinamikasi, ya’ni tugilishlar va ulishlar soni, hududga kuchib kelishlar va 
kuchib ketishlar sonini jamlashdan iborat. Butun mamlakat miqyosida 
aholi sonini prognoz qilishda dastlabki ikki komponent yetarlidir. Biroq 
alohida respublikalar buyicha aholining kelajakdagi sonini hisoblashda 
ichki migratsiya soldosini hisoblash muammosi muhim ahamiyat kasb 
etadi.