Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti b. B. Berkinov, D. S. Ashurova, M. K. Abdullaeva, G. E. Zahidov

14.2. Aholi ehtiyojini va chakana tovar ayirboshlashni prognozlash.
Ehtiyojni va chakana tovar ayirboshlash prognozlari turmush 
darajasining ko’tarilishi va iste’mol bilan chambarchas bog'liq. Xalq 
iste’moli mollarining prognozlarini ishlab chiqish jarayonida olingan 
natijalar, alohida shahsiy ehtiyojlami aniqlashdagi so’nggi bosqich ishlab 
chiqarish bo’lib, bu o ’z navbatida ishlab chiqarishning jadalligi va 
proporsiyasini boshqarish imkoniyatiga; iqtisodiy sohalar rivojlanishining 
optimal dasturlarini va uning guruhlarini ishlab chiqishga; chakana tovar 
ayirboshlashning shakllanishiga imkon beradi. Talab deganda bozoming 
tovarlarga bo’lgan ehtiyoji, taklif deganda esa bozordagi yoki bozorga olib 
kelishi mumkin bo’lgan mahsulot tushuniladi.
Xalqning moddiy farovonligi ogishmay o’sishi, jamiyat va shaxsiy 
ehtiyojlaming o’sishiga olib keladi va ularni qoniqtirishda chakana tovar 
ayriboshlash salmoqli o’rin egallaydi. Tovar ayriboshlash deganda xalq 
ehtiyojlari mollarini sotish orqali shaxsiy pul mablaglariga almashinishi 
tushuniladi.
Talab va chakana tovar ayirboshlashni prognozlashda, prognozlash 
yo’nalishi va uning harakteriga ko’ra turli usullar qo’llaniladi (me’yoriy, 
ekstropolyatsiya, ekspert baholash, korrelyatsion-regression tahlil va 
boshqalar).
Me’yoriy usul oziq-ovqat mahsulotlari va nooziq-ovqat tavarlaming 
iste’moldagi ratsional me’yorini qo’llash asosida, shuningdek, uzoq davr 
qo’laniladigan tavarlaming me’yoriy ta’minlanganligi asosida yotadi.
Modellashtirish usuli chakana tovar ayriboshlashni va ehtimoliy talab 
tarkibining mikdoriy tavsifsini aniklashda qo’llaniladigan usullardir.
Regression tahlil usulida oziq-ovqat tavarlarining chakana tavar 
ayriboshlashdagi 
prognoz 
uchun 
qo’llanilishini 
ko’rib 
chiqamiz. 
Boshlangich proporsiyasi sifatida 
- aholining real daromadini olamiz.
X2- 1000 yashovchi uchun do’konlaming savdo maydoni;
X3- oziq - ovqat tavarlari uchun narxlar indekisi.
1 1 6

---

Talab va chakana tovar ayriboshlashni prognozlashda chiziqli va 
bosqichli modellar qo’llaniladi.
Bizning misolda modellaming umumiy ko’rinishi quyidagicha:
Y qao+ai Xi+a2X2+a3X3
aO o\ 
q
2