Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti "bank ishi" fakulteti "tashqi iqtisodiy faoliyat" kafedrasi

1.3.3-rasm. Korxona va marketing strategiyasi darajasidagi 

rejalashtirish jarayoni.

13

 

 

Ko’rinib turibdiki, sanab o’tilgan boshqaruv vazifalarini hal qilish uchun 

ishonchli savdo istiqbollariga ega bo’lish lozim.  

 

Ko’pincha strategik rejaga firma uchun hayotiy muhim bo’lgan omillarga 

qaratilgan “favqulodda vaziyatlar rejasi” qo’shimcha qilinadi. 

                                                           

13

Ergashxodjaeva Sh.J. Strategik marketing-2. –T.:TDIU, 2010. 

---

29 

 

Korxonaning  taktik  rejasi  strategik    rejasining  bir  qismi  bo’lib,  unga 

qo’yilgan  maqsadlarga    erishishning  vositalari,  usullari  aniqlanadi.  Agar 

strategik  rejalashtirishni  asosiy  mezoni  uzoq  muddatlilik  hisoblansa,  unda 

marketingni  taktik  rejalashtirishda  o’rta  muddatli  strategik  chora-tadbirlar 

amalga  oshiriladi.  Marketingni  operativ  rejalashtirishning  mezoni  bulib  qisqa 

muddatlilik  hisoblanadi.  Taktik  rejalarda    umumiy  sotish    rejasi,  har  bir  tovar 

guruhi  buyicha    ta’minot  va  sotish  rejasi,  daromadlar  rejasi,  xarajatlar  rejasi, 

foyda  rejasi,  savdo    uchun  zarur    jihozlar,  asbob-uskunalar  bilan  ta’minlanish 

rejasi, bozorning  xozirgi xolatiga  baxo berish, korxona  imkoniyatlari  va xavf-

xatarlari ifodalanadi. 

Taktik rejalarda o’tgan yildagi ko’rsatkichlardan, jumladan  korxonaning  

tovar oboroti    ko’rsatkichidan  o’sish,    ustunlikka  ega  bo’lish    mo’ljallansa, bu 

o’sishga imkon beruvchi vositalar (xususan, sotishni rag’batlantirish, reklama va 

boshqalar)  xam  keltiriladi.  Bozordagi  sotiladigan  tovarlar  xaridori,  asosiy 

segmenti,  iste’molchilarning    zarurati,  raqobatchilar  va  mol  taqsimoti    yo’llari  

ko’rsatib beriladi. 

Ayniqsa  korxonani  faoliyat  davomida  kutayotgan  xavf-xatarini    bilish, 

imkoniyatlarini  aniqlash  muhimdir. Korxona raxbariyati  bularni doim diqqat 

markazida  saqlashi  va    xavf  xatarning    salbiy  ta’siri    oldini  olish    choralarini  

izlashi kerak. 

Tovarni  sotish  imkoniyatlarida  avvalo  korxonaning    bozordagi  tovari 

ulushi,  raqobatchilar  o’rtasidagi  mavqeihisobga  olinadi.  Agar  korxona 

tovarining sotilish hajmi oshayotgan bo’lsa, bu yoki umumiy iqtisodiy holatning 

yaxshilanishi  hisobiga    (bunda  barcha  firmalar  oboroti  oshadi)  yoki 

raqobatchilariga  nisbatan  korxona  faoliyatining  takomillashgani    hisobiga 

bo’lishi  mumkin.  Raxbariyat  korxonaning  bozordagi  ulushi    o’zgarishini  

muntazam  ravishda    nazorat  qilib    borishi  kerak.  Agar  bu  ulush  oshib  borsa, 

korxonaning raqobat qobiliyati kuchayganini bildiradi, va aksincha. 

Raqobatda  korxona  o’z  mavqeiga  va  boshqa  safdosh  raqobatchilar 

mavqeiga  baho  berishi  strategiyani  baholashda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi. 

---

30 

 

Strategiyani  baholash  va  firma  mavqeini  aniqlashda  bir  qator  uslublar  mavjud 

bo’lib ular ichida eng keng tarqalgan Portfolio uslublari yig’indisi hisoblanadi. 

Dastlabki uslub “Boston konsalting grupp”ning tahliliy matritsasi hisoblanadi. 

Raqobatli  afzallik  -  tovar  yoki  markaning  firmaga  o’zining  bevosita 

raqobatchilariga  nisbatan  ma’lum  bir  afzallik  beradigan  xarakteristika  va 

xususiyatlaridir.  Bu  xarakteristikalar  (atributlar)  g’oyatda  xilma-xil  bo’lishi  va 

tovarning  o’ziga  (asosiy  xizmatga)  ham,  asosiy  xizmatga  qo’shimcha 

xizmatlarga,  ishlab  chiqarish,  savdo  shakllariga  ham  taalluqli  bo’lishi,  hamda 

firma  yoki  tovarga  xos  bo’lishi  mumkin.  Raqobatchining  nisbiy  afzalligi  turli 

omillar  bilan  belgilanadi.  Umuman  olganda,  bu  omillarni  ular  vujudga 

keltiradigan ichki va tashqi afzalliklardan kelib chiqqan holda ikki keng toifaga 

ajratish mumkin 

Agar  raqobatli  afzallik  tovarning  ajralib  turuvchi  sifatlariga  asoslangan 

bo’lsa,  u  “tashqi”  afzallik  deb  ataladi,  bu  sifatlar  xarajatlarning  qisqartirilishi 

yoki samaradorlikning oshirilishi hisobiga xaridor uchun qiymatli bo’ladi. 

Binobarin, tashqi raqobatli afzallik firmaning “bozor qudratini” oshiradi, 

ya’ni u bozorni imtiyozli raqobatchidagiga nisbatan yuqoriroq sotish narxlarini 

qabul  qilishga  majbur  qila  oladi,  chunki  imtiyozli  raqobatchi  bunday  ajralib 

turuvchi sifatlarni taklif eta olmaydi. 

Tashqi  raqobatli  afzallikdan  kelib  chiqadigan  strategiya  -  bu 

differentsiatsiya  strategiyasi  bo’lib,  bu  strategiya  firmaning  marketing 

sohasidagi nou-xausiga, uning mavjud tovarlardan norozi bo’lgan xaridorlarning 

istaklarini aniqlash va qondirishdagi afzalligiga tayanadi. 

Agar  raqobatli  afzallik  firmaning  ishlab  chiqarish  xarajatlari,  firmani 

boshqarishdagi  afzalligiga  yoki  raqobatchidan  ko’ra  kamroq  tannarxga 

erishishga imkon beruvchi va “ishlab chiqaruvchi uchun qiymat” hosil qiluvchi 

tovarga asoslangan bo’lsa, bunday afzallik “ichki afzallik” deb ataladi. 

Ichki  raqobatli  afzallik  -  firmaga  ko’proq  rentabellik  keltiruvchi  va  uni 

sotuv  narxlarining  bozor  yoki  raqobat  tomonidan  pasaytirilishiga  ko’proq 

darajada bardoshli qiluvchi yuqoriroq “unumdorlik” oqibatidir. 

---

31 

 

Raqobatli afzallikning kelib chiqishi va tabiati turlicha bo’lgan bu ikki turi 

ko’pincha  bir-biriga  to’g’ri  kelmaydi,  chunki  ular  mutlaqo  farq  qiluvchi 

ko’nikma va madaniyatni talab qiladi. 

1.3.4-chizmada  raqobatli afzallikning quyidagi ikki savoldan foydalangan 

holda aniqlash mumkin bo’lgan ikkala jihati ko’rsatilgan. 

 

 

 

 

Maksimal maqbul sotish narxi 

(EXR ga nisbatan % da) 

EXR - eng xavfli raqobatchi 

Ideal  

zona 

Tannarx (EXR ga 

nisbatan % da) 

Halokatli vaziyat