Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti "bank ishi" fakulteti "tashqi iqtisodiy faoliyat" kafedrasi
Firmaning raqobat strategiyasi va taktikasining mazmuni va mohiyati
Download 1.98 Mb. Pdf ko'rish
|
firmaning raqobat strategiyasi va taktikasini shakllantirish. oatb mikrokreditbank fargona viloyati qoqon shahar filiali misolida
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tarmoqdagi raqobatni belgilovchi beshta kuch
|
1.2. Firmaning raqobat strategiyasi va taktikasining mazmuni va mohiyati
Tashqi iqtisodiy faoliyatda xalqaro maydonda mamlakatlar emas, balki firmalar raqobatlashadi. Bu jarayonda mamlakatning rolini aniqlab olish uchun firma qanday qilib raqobat ustunligini yaratishi va saqlab qolishini tushunib olish zarur. Hozirgi bosqichda firmalarning raqobat imkoniyatlari ularga asos solingan mamlakatlar chegaralari bilan cheklanib qolmaydi. Raqobat ustunligini yaratishda global strategiyalar roliga alohida e’tibor qaratish lozim, chunki bu strategiyalar firmalar mamlakatlarining rolini butunlay o’zgartirib yuboradi. Raqobat strategiyasining asosiy printsiplaridan boshlaymiz. Ichki va tashqi bozorlardagi raqobatda ko’plab printsiplar mos keladi. SHundan so’ng global raqobatchilik orqali raqobat ustunligining kuchayish usullarini ko’rib chiqamiz. Raqobatning tabiatini tushunish uchun asosiy birlik tarmoq (qayta ishlash yoki xizmat sohasi ekanligining ahamiyati yo’q), ya’ni tovarlar yoki xizmatlar ishlab chiqaruvchi va o’zaro raqobatlashayotgan raqobatchilar guruhi hisoblanadi. Strategik muhim tarmoq raqobat ustunligining o’xshash manbalariga ega mahsulotlarni o’z ichiga oladi. Bunga misol – faks texnikasi, polietilen, uzoq masofalarga yuk tashish uchun og’ir yuk mashinalari va bosim ostida plastmassa quyish uskunalari ishlab chiqarishdir. Amaliyotda taromqlar o’rtasidagi chegaralar har doim ancha nisbiydir. Savdo va raqobat to’g’risidagi ko’p bahslarda tarmoqlarning juda ham umumiy ta’rifi qo’llaniladi. Masalan, «bank ishi», «kimyoviy sanoat» yoki «mashinasozlik» kabilar shular jumlasidandir. Bu juda ham keng yondashuvdir, chunki raqobatning tabiati ham, raqobat ustunligi manbalari ham har bir shunday guruh doirasida sezilarli o’zgaruvchandir. Masalan, mashinasozlik – 17
yagona tarmoq emas, balki turli strategiyalarga ega o’nlab tarmoqlardir. Tashqi iqtisodiy faoliyatda raqobat ustunligi strategiyasini ishlab chiqib, firmalar o’z tarmog’ida foydali ravishda va uzoq muddat raqobatlashish usulini topish va mujassamlashtirishga harakat qiladilar. Tashqi iqtisodiy faoliyatda universal raqobat strategiyasi mavjud emas, balki sanoatning muayyan tarmog’i, konkret firmaga ega bo’lgan ko’nikmalar va kapital sharoitlari bilan muvofiqlashgan strategiyagina muvaffaqiyat keltirishi mumkin. TIFda raqobat ustunligini tanlashni ikkita holat belgilab beradi. Birinchisi – firma faoliyat ko’rsatayotgan tarmoqning tuzilishi. Turli tarmoqlardagi raqobat mohiyatan bir- biridan keskin farqlanadi va turli tarmoqlarda uzoq muddat davomida foyda olish ehtimoli bir xil emas. Masalan, foydalilik farmatsevtika sanoatida va kosmetika ishlab chiqarishda juda yuqori, po’lat va ba’zi kiyim turlarini ishlab chiqarishda esa unday emas. Ikkinchi asosiy holat bu – firma tarmoq doirasida egallagan mavqe (pozitsiya)dir. Ba’zi pozitsiyalar tarmoqdagi o’rtacha foydalilikdan qat’iy nazar, boshqalariga qaraganda foydaliroq. Bu holatlardan har biri o’z-o’zicha strategiyani tanlab olish uchun etarli emas. Masalan, juda foydali tarmoqdagi firma, basharti tarmoqda mavqeni to’g’ri tanlamasa, katta foyda olmasligi mumkin. Tarmoqdagi pozitsiya – raqobatchilarning tugalmas urushi aksidir. Tashqi iqtisodiy faoliyatdagi raqobat poygasida holatning sezilarli o’zgarishi o’z navbatida tarmoq tuzilishida o’zgarishlar yoki raqobat ustunligi uchun yangi asoslar paydo bo’lishini keltirib chiqaradi. Masalan, televizorlar chiqaradigan yapon firmalari ixcham, ko’tarib yuriladigan televizorlarga o’tish va lampali tarkibiy qismlarni yarim o’tkazgichlilari bilan almashtirish tamoyili tufayli jahonda etakchi o’ringa chiqib oldilar. Agar bir mamlakat firmalari bunday o’zgarishlarga o’z vaqtida aksil ta’sir ko’rsata olishga qodir bo’lsalar, ular boshqa mamlakat firmalaridan etakchilikni olib qo’yadilar Tashqi iqtisodiy faoliyatda raqobat strategiyasi tarmoqning tuzilishi va uning o’zgarish jarayonlarini har tomonlama tushunishga asoslanishi kerak. Iqtisodiyotning har qanday tarmog’ida, u faqat ichki bozorda yoki tashqi
18
bozorda ham faoliyat ko’rsatishidan qat’i nazar, raqobatning mohiyati beshta kuch bilan ifodalanadi:1) yangi raqobatchilarning paydo bo’lish xavfi; 2) o’rnini bosadigan tovarlar yoki xizmatlar paydo bo’lish xavfi; 3) butlovchi qismlar va shu kabilarni etkazib beruvchilarning savdolashish layoqati; 4) xaridorlarning savdolashish layoqati; 5) mavjud bo’lgan raqobatchilarning raqobatchiligi (1.2.1-rasmga qarang.)
Yangi raqobatchilar paydo bo’lish xavfi
Etkazib
beruvchilarning savdolashish layoqati
Mavjud bo’lgan raqobatchilar o’rtasidagi raqobatchilik
Xaridorlarning savdolashish layoqati
bo’lish xavfi 1.2.1-rasm. Tarmoqdagi raqobatni belgilovchi beshta kuch. Manba:
www.lex.uz- internet sayt ma’lumotlari.
Bu beshala kuchdan har birining kattaligi tarmoqdan tarmoqqa qarab o’zgarib boraveradi va oqibatda tarmoqlarning foydaliligini aniqlab beradi. Bu kuchlarning harakati qulay shakllanadigan tarmoqlarda ko’p sonli raqobatchilar qo’yilgan kapitaldan yuqori foyda olishlari mumkin. Bir yoki bir nechta kuch noqulay ta’sir qiladigan tarmoqlarda esa kamdan-kam firmalar uzoq muddat davomida yuqori foydani saqlab qolishlari mumkin. Raqobatning besh kuchi tarmoqning foydaliligini belgilab beradi, chunki ular firmalar o’rnatadigan 19
narxlarga, firmalar qiladigan xarajatlarga, ushbu tarmoqda razobat qilish uchun zarur bo’lgan kapital qo’yilmalar hajmiga ta’sir ko’rsatadi. TIFda firmalar o’z strategiyalari orqali bu beshta kuchni u yoki bu tomonga o’zgartirib yuborishlari mumkin. Masalan, aviakompaniyalarda kompyuer axborot tizimlarini kiritish yangi raqobatchilarning paydo bo’lishini qiyinlashtiradi. Chunki bunday tizimi millionlab dollarga tushishi mumkin. Tarmoqning tuzilishi TIFdagi raqobat uchun bir qator sabablarga ko’ra muhimdir. Birinchidan, turli tarmoqlardagi tuzilishning turlichaligini hisobga olganda muvaffaqiyatli raqobat uchun turli talablarni bajarish kerak. Kiyim chiqarish kabi tarqoq tarmoqda esa samolyotsozlikdagiga qaraganda butunlay resurslar va ko’nikmalar talab qilinadi. Ikkinchidan, ko’pincha yuqori hayot darajasi uchun muhim bo’lgan tarmoqlar aynan jozibali tuzilishga ega tarmoqlardir. Jozibali tuzilishga va yangi raqobatchilar uchun texnologiya, maxsus ko’nikmalar jihatidan og’ir mehnat sharoitlariga ega bo’lgan tarmoqlar ko’pincha mehnatning yuqori mahsuldorlik darajasiga ega va qo’yilgan kapitaldan katta foyda keltiradi. Nihoyat TIFdagi raqobatda tarmoq tuzilishi muhimligining yana bir sababi shundan iboratki, tuzilishning o’zgarishi mamlakat uchun yangi tarmoqlarga kirib borishga real imkoniyat yaratadi. Masalan, nusxa ko’chiruvchi texnika chiqaradigan yapon firmalari bu sohadagi amerikalik etakchilar bilan muvaffaqiyatli raqobat qila boshladilar (aniqrog’i «Kseroks» va IBM). Buning boisi ular deyarli e’tiborsiz qoldirilgan bozor sektori, ya’ni kichik o’lchamli nusxa ko’chirish apparatlariga murojaat qildilar, xaridorga yangicha yondoshdilar (to’g’ridan-to’g’ri sotish o’rniga dilerlar orqali sotish), ishlab chiqarishni o’zgartirdilar (kichik seriyada chiqarish o’rniga ommaviy ishlab chiqash) va narxlarni tashkil qilishga yangicha yondashdilar (buyurtmachiga qimmat tushadigan prokatga berish o’rniga sotish). Bu yangi strategiya tarmoqqa kirib borishni engillashtirdi oldingi etakchining ustunligini yo’qqa chiqardi.
F.Kotler firmaning bozordagi ulushidan kelib chiqgan holda raqobatchilik 20
strategiyasini to’rtta turga ajartib ko’rsatadi 9 : 1. Lider strategiyasi. 2. «Kurashga chaqiruvchi» stratategiya. 3. «Lider orqasidan boshqaruvchi» strategiya. 4. Mutaxassislik strategiyasi. Odatda Lider bu asosiy bozorni rivojlantirishga katta xissa qo’shuvchi firmadir. Liderning javobgarligin aniqlovchi eng tabiiy strategiya bo’lib, yani istemolchilarni egallashga, mavjud tovarlarning qo’llashda yangi tashfiqotga yoki tovarlarning bir marta iste’molining o’stirishga yo’naltirilgan global talabni kengaytirish strategiyasi bo’lib hisoblanadi. Mudofa strategiyasi – bu bozor Liderning strategiyasi bo’lib, u orqali korxona bozorida raqobat kurashida qo’lga kiritilgan yutuqlarini, fozittsiyalarni (Masalan, bozorda katta ulushni saqlab qolish mahsulot markasini obrusini ko’tarish, tovar harkati kanallarini ustidan nazoratni saqlab qolish)ga intiladi. Mudofa strategiyasi bu bozor sardori tomonidan o’zini biznesini raqobatchilar tajavusdan doimo himoya qilish maqsadida tanlanadigan strategiyadir. Mudofa strategiyasining turlari mavjuddir: pozitsiyali mudofaa, qanot mudofasi, mudofa qayta hujumga o’tish yo’li bilan, mobil mudofa va qisilib kelayotgan mudofaa. Hujum strategiyasini qo’llash natijasida firma bozorida o’z ulushini oshrishga harakat qiladi. Bunday maqsad tajriba samarasini keng ishlatish hisobiga rentabellikni oshrishdan iboratdir. Demarketing strategiyasi esa bozor Liderining to’rtinchi strategiyasi bo’lib, Lider firma monopolizmda ayblanishdan qochish uchun bozordagi o’z ulushini qisqartirishni ko’rib chiqish mumkin. Unga erishish yo’llarini bittasi ko’rsatilayotgan xizmatlarni, reklama va talabni rag’batlantirish maqsadida
9 Kotler F. Upravlenie marketingom: Sokr.perev. s angliyskogo. M.: Ekonomika, 1980. 21
qisqartirish, ayrim segmentlarda narxni oshirish hisobiga talab darajasini pasaytirish maqsadida Demarketing tamoyillarini qo’llash hisoblanadi. «Kurashga chaqiruvchi » strategiyasining maqsadi – Lider o’rnini egallashdir. Bu erda ikkita muammo muhim hisoblanadi. 1. Liderga hujum qilish vaziyatni tanlash. 2. Uning imkoniyatlarini va himoyasini baholash. Vaziyatni tanlashda frond bo’yicha hujum yoki qanot hujumi muqobillari hisobga olinadi. Hujum strategiyasi – bu raqobat strategiyasi bo’lib, u bozor davogari tomonidan sotuv bozorlarini egallash kurashida qo’llaniladi. Front buyicha hujum – bu raqobatchi korxonaning kuchsiz tomonlaridan kura kuchli tomonlaridan ustun kelish buyicha faol harakat orqali uning pozitsiyasiga (mahsulotlar, reklama, narxlar va boshqalar buyicha) hujum qilish tushuniladi.uni amalga oshirish korxona raqobatchiga nisbatan ko’p resurslarga ega bo’lishi hamda uzoq muddatli «jang harakatlari» ni olib borish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak. Qanot hujumi – bu raqobatchilar faoliyatini kuchsiz joylarga yo’naltirilgan bo’lib, bu joylarda ustunlikka erishish uchun asosiy kuchlar tanlanadi; u shunga asoslanganki raqobatchi kupincha o’z resurslarining eng kuchli pozitsiyalarini saqlab qolish uchun yo’naltiradi, masalan sifati bo’yicha sardorlik (Liderlik)pozitsiyani saqlab turishi mumkin, ayni vaqtda o’z faoliyatida kuzsiz joylarga ega bo’lishi mumkin, masalan vositachilar bilan ishlashga uncha ahamiyat berishmaydi. Ushbu strategiya bozor davogari raqbatchiga nisbatan kam resurslarga ega bo’lsa yaxshi natija berishi mumkin. U ko’pincha raqobatchilarga qarshi kutilmaganda ishlatiladi. O’rab olish orqali hujum – bu raqobatchini barcha pozitsiyalariga birdaniga hujum qilinib, uni bir vaqtning o’zida hamma yo’nalishlar bo’yicha mudofaa olib borishga majbur etadi; bu esa bozor davogari juda katta resurslarga ega bo’lganda qo’llaniladi, hamda qisqa vaqt ichida raqobatchini bozordagi pozitsiyasini emirilishiga imkoniyat yaratadi.
22
Chetlab o’tish hujumi – bu to’g’ridan – to’g’ri bo’lmagan hujum turi bo’lib, ko’pgina quyidagi yo’nalishlardan birida amalga oshiriladi: ushbu korxona uchun mutloqo yangi bo’lgan mahsulot ishlab chiqarishni o’zlashtirish, yangi geografik bozorlarni o’zlashtirsh, texnologiyada yangi bosqichni o’zlashtirish, bozor davogari uchun dastlab eng «engil» bozorlarda malga oshirilib, u faoliyati sohalarida hujum uyushtiriladi. Partizan hujumi – bu raqobatchini tushkunlikka tushurish maqsadida, har zamonda uncha katta bo’lmagan hujumlarni uyushtirib, unda o’ziga nisbatan ishonchsizlik to’yg’usini rivojlantirishdir (narxlarni har zamonda pasaytirish va mahsulotni jadal sur’atlar bilan siljitish, oqibatda esa raqobatchini o’zi uchun zararli bo’lgan qarshi harakatlarni qilishga majbur etish va hokozolar). Bunday strategiyani ko’pincha uncha katta bo’lmagan cheklangan resurslarga ega firmalar, ancha yirik bo’lgan raqobatchilarga nisbatan qo’llaydilar. Biroq tez – bu katta xarajtlarga olib keladigan tadbirlar, uning ustiga raqobatchilar ustidan g’alaba qozonish uchun, unga boshqa turdagi hujum harakatlari bilan qo’llab - quvvatlab turishi kerak. Raqobat va tovarning raqobatbardoshligi marketingning taktik rejasini shakllantirishning muhim omili hisoblanadi. Bozorda bir nechta sotuvchi bo’lgandan keyin, tabiiyki, ular o’rtasida raqobat, xaridor uchun kurash boshlanadi. Bu kurashning muvaffaqiyati, asosan, u qanchalik tashkillashtirilgan va savodli olib borilishiga bog’liq bo’ladi.
1.2.1-jadval Download 1.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|