Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti g’. E. Zaxidov, M. T. Asqarova, Z. A. Djumayev, L. F. Amirov

Bo‘limlar	2016 yil	2017 yil
2018 yil
I. Joriy operatsiyalar xisobi saldosi	295,2	1 479,9	-3 576,7
Tovarlar, kredit (eksport)	8 645,2	10 161,5	11 385,6
Tovarlar, debet (import)	11 037,3	12 377,3	18 252,4
Tovarlar saldosi	-2 392,1	-2 215,8	-6 866,9
Xizmatlar, kredit (eksport)	1 904,7	2 250,7	2 749,5
Xizmatlar, debet (import)	3 443,7	4 092,5	5 191,1
Tovarlar va xizmatlar saldosi	-3 931,1	-4 057,6	-9 308,4
Birlamchi daromadlar, kredit	2 212,9	2 598,8	3 181,2
Birlamchi daromadlar, debet	1 278,5	1 384,2	1 658,1
Tovarlar, xizmatlar va birlamchi daromadlar saldosi	-2 996,6	-2 843,0	-7 785,3
Ikkilamchi daromadlar, kredit	3 727,2	4 816,1	4 823,8
Ikkilamchi daromadlar, debet	435,4	493,1	615,2
II. Kapital operatsiyalar xisobi (oltin-valyuta zaxiralaridan tashqari)	13,6	99,8	143,0
Kapital operatsiyalar xisobi, kredit	13,6	100,4	145,7
Kapital operatsiyalar xisobi, debet	0,0	0,6	2,6
Kapital operatsiyalar xisobi saldosi	308,8	1 579,7	-3 433,7

¹⁰³ O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari

III. Moliyaviy xisob	-171,3	-187,8	-2 809,6
To‘g‘ri investitsiyalar, aktivlar	5,8	9,0	1,9
Ta’sis jamg‘armasida ulush instrumentlari va investitsion fondlarning pay/aksiyalari	3,3	3,1	0,2
Qarz instrumentlari	2,5	5,9	1,7
To‘g‘ri investitsiyalar, majburiyatlar	1 662,6	1 797,3	624,3
Ta’sis jamg‘armasida ulush instrumentlari va investitsion fondlarning pay/aksiyalari	1 129,5	1 913,8	638,7
Qarz instrumentlari	533,1	-116,5	-14,4
Portfel investitsiyalar, aktivlar	0,0	0,0	0,0
Ta’sis jamg‘armasida ulush instrumentlari va investitsion fondlarning pay/aksiyalari	0,0	0,0	0,0
Qarz instrumentlari	0,0	0,0	0,0
Portfel investitsiyalar, majburiyatlar	2,0	3,1	13,0
Ta’sis jamg‘armasida ulush instrumentlari va investitsion fondlarning pay/aksiyalari	2,0	3,1	13,0
Qarz instrumentlari	0,0	0,0	0,0
Hosilaviy moliyaviy instrumentlar (rezervlardan tashqari)	0,0	0,0	0,0
Hosilaviy moliyaviy instrumentlar, aktivlar	0,0	0,0	0,0
Hosilaviy moliyaviy instrumentlar, majburiyatlar	0,0	0,0	0,0
Boshqa investitsiyalar, aktivlar	2 874,2	3 543,3	2 418,6
Ta’sis jamg‘armasida ishtirok etishning boshqa instrumentlari	0,0	0,0	0,0
Qarz instrumentlari	2 874,2	3 543,3	2 418,6
Boshqa investitsiyalar, majburiyatlar	1 386,7	1 939,7	4 592,8

Ta’sis jamg‘armasida ishtirok etishning boshqa instrumentlari	0,0	0,0	0,0
Qarz instrumentlari	1 386,7	1 939,7	4 592,8
Joriy operatsiyalar xisobi, kapital operatsiyalar xisobi va moliyaviy xisob saldosi	480,2	1 767,5	-624,1
Rezerv aktivlari	552,4	-256,0	-1 563,7
Rezerv aktivlari	552,4	-256,0	-1 563,7
XVFdan toza qarz olish (rezerv pozitsiyasidan tashqari)	0,0	0,0	0,0
Boshqa moliyalashtirish	0,0	0,0	0,0
IV. Xatolar va yuqotishlar	72,3	-2 023,5	-939,6

Ushbu hisobot To‘lov balansi va xalqaro investitsiya pozitsiyasi Qo‘llanmasining 6-nashrida (XVF, 2009 y.) keltirilgan standart shakl asosida tuzilgan.
2018 yil yakuni bo‘yicha joriy operatsiyalar hisob varag‘i saldosi manfiy bo‘lib, 3,5 mlrd. AQSh dollarini yoki YaIMga nisbatan 7 foizni tashkil qildi.
Joriy operatsiyalar hisob varag‘ining manfiy saldosi, birinchi navbatda, import hajmining o‘sishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu ichki bozorda tovarlarga talabning oshishi bilan bog‘liq.
2018 yil yakuni bo‘yicha tashqi savdo balansining manfiy saldosi xalqaro xizmatlarni inobatga olgan holda 9,3 mlrd. AQSh dollarini tashkil qilgan bo‘lsa, birlamchi va ikkilamchi daromadlarning ijobiy saldosi 5,8 mlrd. AQSh dollarini tashkil qildi.
Hisobot yilida tovarlar importi 47 foizga o‘sib, 18,3 mlrd. AQSh dollarini3, tovarlar eksporti esa 12 foizga o‘sib, 11,4 mlrd. AQSh dollarini tashkil qildi. Bunda, tovarlar eksporti o‘sish sur’atining 2017 yilga nisbatan sekinlashuvi ichki bozorda eksportbop tovarlarga talabning oshishi bilan bog‘liq hisoblanadi.
2018 yilda xalqaro xizmatlar savdosi manfiy saldosi 2,4 mlrd. AQSh dollarini tashkil qildi. Bunda, xizmatlar eksporti 22 foizga o‘sib, 2,7 mlrd. AQSh dollarini, xizmatlar importi esa 27 foizga o‘sib, 5,1 mlrd. AQSh dollarini tashkil qildi.
Birlamchi daromadlarning ijobiy saldosi 1,5 mlrd. AQSh dollarini tashkil qildi. Rezidentlarning birlamchi daromadlari kelib tushishi 2017 yilga nisbatan 23 foizga oshib, 3,2 mlrd. AQSh dollarini, norezidentlarning birlamchi daromadlari bo‘yicha to‘lovlar esa 25 foizga oshib, 1,7 mlrd. AQSh dollarini tashkil qildi.
O‘z navbatida, ikkilamchi daromadlar ijobiy saldosi 4,3 mlrd. AQSh dollarini tashkil qildi. Ikkilamchi daromadlarning kelib tushishi 2 foizga oshib, 4,9 mlrd. AQSh dollarini, ular bo‘yicha to‘lovlar esa 24 foizga oshib, 615,2 mln. AQSh dollarini tashkil qildi.
2018 yilda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning sof o‘sishi 606,4 mln. AQSh dollarini tashkil qildi. Jumladan, xorijdan kirib kelgan investitsiyalar hajmi 1,8 mlrd. AQSh dollarini tashkil qilib, shundan 674,2 mln. AQSh dollari neft-gaz sohasi korxonalari bo‘yicha mahsulot taqsimotiga oid bitimlar doirasida, ular bo‘yicha daromadlar esa 1,2 mlrd. AQSh dollarini tashkil qilgan bo‘lib, uning 1,0 mlrd. AQSh dollari neft- gaz sohasi korxonalari hissasiga to‘g‘ri kelmoqda.
Shu bilan birga, 2018 yilda portfel investitsiyalar bo‘yicha sezilarli o‘zgarishlar kuzatilmadi.
2018 yilda joriy operatsiyalar hisob varag‘i manfiy saldosining moliyalashtirilishi asosan tashqi qarzlar va to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hisobiga amalga oshirildi.

Qisqacha xulosalar

To‘lov balansi – mamlakatning dunyoning boshqa davlatlari bilan bo‘lgan savdo va moliyaviy operatsiyalari aks ettirilgan hujjat. U ikki qismdan, joriy operatsiyalar va kapital harakati balansidan tashkil topgan. Savdo balansi mamlakatning joriy tashqi savdo operatsiyalari bo‘yicha tushumlar va xarajatlarni aks ettiradi. Mamlakat eksporti uning importidan ko‘p bo‘lsa joriy operatsiyalar balansi musbat qoldiqli bo‘ladi.
Joriy operatsiyalar balansidagi o‘zgarishlar ichki ishlab chiqarish va o‘z navbatida ichki bandlilik bilan bog‘liq.
Kapital harakati balansi aktivlarni sotish va sotib olish bo‘yicha barcha xalqaro bitimlarni xarakterlaydi. Aktivlarni sotib olish xorijiy valutaning chiqib ketishini, sotish esa kirib kelishini anglatadi.
Har qanday xalqaro bitimlar to‘lov balansida ikki bir-birini muvozanatlovchi yozuv ko‘rinishida qayd etilgani uchun hamjoriy operatsiyalar balansi va kapital harakati balansi qoldiqlari 0ga teng bo‘ladi.
To‘lov balansi taqchilligi rasmiy zahiralarning qisqarishi hisobiga qoplansa uning aktiv saldosi rasmiy zahiralarning o‘sishiga olib keladi.
Qayd etilmagan valuta kursi sharoitida tqldov balansi valuta kursining o‘zgarishi hisobiga muvozanatlashadi.
Milliy valutasi jahon iqtisodiyotida zahira valutasi hisoblanmaydigan mamlakatlar Markaziy banklaridan rasmiy valuta zahirasi cheklanganligi tufayli to‘lov balansining uzoq muddatli taqchilligi bu rezervlarning sarflab bo‘linishiga olib keladi. Bunday hollarda to‘lov balansini makroiqtisodiy tartibga solinadi.
Qayd etilgan valuta kursi tizimida to‘lov balansini tartibga solish uchun tashqi savdo siyosati, pul kredit va fiskal siyosat vositalaridan foydalaniladi.

Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Mamlakat to‘lov balansi necha qismdan iborat va ularda nimalar qayd etiladi?
   
2. 
   To‘lov balansini tuzishda ikki bor yozuv prinsipi nimani anglatadi?
   
3. 
   Joriy operatsiyalar balansida aks ettiriladigan operatsiyalarni sanab bering.
   
4. 
   Kapital harakati balansining mohiyatini tushuntirib bering.
   
5. 
   To‘lov balansi tarkibiy qislari o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushuntirib bering.
   
6. 
   To‘lov balansi taqchilligi va inqirozi bir xil tushunchalarmi?
   
7. 
   Erkin tebranuvchi valuta kursi tizimida to‘lov balansi qay yo‘sinda barqarorlashadi?
   

15.