Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti "iqtisodiyot" fakulteti "makroiqtisodiy tahlil va prognozlash"

n
– joriy operatsiyalar hisobi, S-
milliy jamg’arish.
To’lovbalansimamlakatningjahonxo’jaligidagiishtiroki,
ko’lami,
tarkibivatashqiiqtisodiyaloqalarito’g’risidato’liqta’savvurnishakillantirib,
undabularbilanbirgaquyidagilarhamaksetadi. 
-tovar, kapital va xizmatlar importiga bo’lgan talab va eksport taklifi bilan
aniqlanadigan milliy iqtisodiyotdagi tarkibiy muvozanatsizlik;
-iqtisodiyotni bozor va davlat orqali tattibga solish holatidagi o’zgarishlar;
-bozor konyukturasida omillar (xalqaro raqobatdarajasi,infiliyatsiya, valyuta
kursining o’zgarishi va h.k.).
21

---

Mamlakatning to’lov balansi holatiga ko’p omillar ta’sir etadi. Biroq,
ulardan eng asosiylari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
Mamlakat iqtisodiyotining va xalqaro raqobatning bir tkis rivojlanmasligi.
ma’lum bir mamlakat to’lov balansining asosiy moddalari jahon iqtisodiyotidagi
boshqa mamlakatlar bilan ushbu mamlakatning raqobat qilish kuchlari nisbatan
o’zida aks ettiriladi. 
Iqtisodiyotdagi sikillik tebranishlar. Mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalari
natijasi milliy iqtisodiyot holatiga ta’sir ko’rsatgandek, to’lov balansiga xo’jalik
yurutuvchi subktlar xo’jalik faoliyatida o’sish, pasayish va tebranishlar o’z ta’sirin
ko’rsatadi. Masalan, mamlakatda ishlab chiqarish hajmini ortishi elektr energiya
manbalariga, xomashyo va asbob-uskunaga bo’lgan import talabi ko’payishiga
sabab bo’ladi. Miliiy iqtisodiyot jahon iqtisodiyotiga nisbatan sekin rivojlansa,
ushbu mamlakatdan kapitalning chiqib ketishi sodir bo’ladi.Mamlakatda
rivojlanish sur’atlari ortsa, yoki tezlashsa, foyda olish miqdori ham, foiz stavkalari
ham oshadi, kapitalning chiqishi esa qisqaradi. 
Davlatning chet eldagi xarajatlarining ortishi. Turli siyosiy va iqtisodiy
maqsadlarni ko’zlagan hukumatning tashqi harajatlari milliy iqtisodiyot uchun
og’r yuk hisoblanadi. Uning to’lov balansiga bevosita ta’siri mamlakatning
iqtisodiy o’sish, ishlab chiqarish sur’atlarining o’zgarishi, milliy iqtisodiyotning
eksport tarmoqlaridan resurslarni olib qo’yish, eksportni kamayishi va h.k. orqali
sodir bo’ladi. 
Kapitalning kirishi va chiqib kletishi. Kapitalning chiqishi va kirib kelishi
to’lov balansiga ikki tomonlama ta’sir qiladi. Xususan, kapitalning chiqishi uning
passivini oshiradi.Bunda eksport tarmoqlarini modernizatsiya uchun foydalanish
mumkin bo’lgan mabag’larni o’ziga jalb etadi (ya’ni tortib oladi). Shuningdek,
kapital eksporti ma’lum bir davirdan so’ng dividend va foiz, foyda ko’rinishida
mamlakatga xorijiy valyutada mablag’larni kirib kelishini ta’minlaydi. 
Xorijiy kapitalning kirib kelishi impartyor mamlakat to’lov balansiga ijobiy
ta’sir ko’rsatadi.Chunki tarmoqlarga kapitalni kiritish natijasida tarmoqlarning
22

---

iqtisodiy samaradorligiortsa, undan olingan daromad tashqi qarzlarni so’ndirishga
yo’naltiriladi.Aks holda esa, u to’lov balansiga salbiy ta’sir etishi mumkin.
Hozirda O’zbekiston Respublikasida qishloq xo’jalik maxsulotlarining
eksportini kuchaytirish, mashina va uskunalar kurinishidagi ilg’or texnologiyalarga
asoslangan ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish rag’batlantirilmoqda.
Bugungi kunda, eksportni davlat tomonidan tartibga solinishi, tovarlarning chet
eldagi bozorlarini o’rganishdan boshlab, ularni sotuvdan keyingi xorijiy
xizmatlarini ta’minlashni xam o’z ichiga olmoqda.Eksportni rag’batlantirish
usullarining qullanilishi tobora kompleks ravishda tus olmoqda. Ular o’z tarkibiga
valyuta, kredit, moliyaviy-tashkiliy ko’rinishda eksportni qo’llab-quvvatlash va
reklama, axborot, kadrlar tayyorlash kabilarni xam qamrab oladi. Mazkur vositalar
yordamida kapital olib chiqib ketishni cheklash hamda tovarlar eksportini
rag’batlantirishda foydalanilmoqda.Passiv to’lov balansiga ega bo’lingan
xolatlarda, importni tartibga solish, mamlakat ichkarisida importning o’rnini
bosuvchi tovarlar ishlab chiqarishni kengaytirish mexanizmlaridan foydalanish
amaliyoti xam mavjud.Xozirgi kunda, importni cheklashda tarifsizcheklovlar
ko’llanib kelinayotgan bo’lib, kontragentlar bilan ularning uz xoxishi bilan
eksportni chegaralashga bitim tuziladi (masalan, AQSh bilan Yaponiya, Ispaniya,
Meksika, Braziliya o’rtasida XX asrning 80-yillarida tuzilgan bitimlar). To’lov
balansining «ko’rinmas» operatsiyalari bo’yicha to’lovlar va tushumlar bilan
bog’liq bo’lgan operatsiyalarni tartibga solish maqsadida quyidagi choralar
qo’llaniladi: 
• mazkur davlat sayyoxlari tomonidan valyuta olib chiqib ketish
me’yorlarining chegaralanishi; 
• xorijiy sayyoxlarni jalb qilish maqsadida mamlakatda sayyoxlikni yo’lga
qo’yish uchun davlatning bevosita yoki bilvosita aralashuvi; 
• «Transport» bandi bo’yicha xarajatlarni kamaytirish maqsadida; 
• byudjet mablag’lari orqali dengiz transportini qurishga ko’maklashish; 
23

---

• ilmiy–texnikaviy bitimlar, litsenziyalar, savdo patentlari va boshqalar
savdosi orqali tushumni rivojlantirish maqsadida ilmiy izlanishishlariga davlat
xarajatlarini oshirish; 
• ishchi kuchi kuchishini tartibga solish,jumladan, xorijiy ishchilar
almashuvini qisqartirish uchun immigrantlar chikishini cheklab qo’yish. Kapital
xarakatining tartibga solinishi, bir tomonlama milliy monopoliyalarning tashqi
iqtisodiy ekspansiyasini rag’batlantirishga, boshqatomonlama esa, to’lov balansini
muvozanat xolatiga keltirish uchun xorijiy valyuta oqimi va milliy kapitalni
repartiatsiya qilishni rag’batlantirish lozim. Shu maqsadda, hukumat chet ellik
xususiy investorlarga qulay investitsiya muhitini tashkil etish orqali kapital olib
kiruvchilar va tovar olib chiqib ketuvchilarni rag’batlantiradi. Investitsiyalar
bo’yicha hukumatkafolatlari, tijorat va siyosiy risklarni sug’urtalash orqali amalga
oshiriladi. 
Mamlakatning xalqaro hisob-kitoblari va valyuta-iqtisodiy xolatiga
bog’liqholda to’lov balansini boshqarishning, tashkiiqtisodiy operatsiyalarni
rag’batlantirish yoki qisqartirishga yo’naltirilgan turli usullari mavjud.
To’lov
balansida taqchillik mavjud bo
’
lgan davlatlar tomonidan,eksportni rag’batlantirish,
import qilinayotgan tovarlarni kamaytirishga, xorijiy kapitalni jalb qilishga, kapitalni
olib chiqibketishni chegaralashga qaratilgan quyidagi tadbirlar qo’llaniladi: