Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti soatov n. M., Nabiev g. N., Sayfullaev s. N

13.2. Korxona xodimlari tarkibi, soni va harakati ko’rsatkichlari
Ishga yonlash davri uzunligiga qarab korxona xodimlari quyidagi guruhlarga ajratiladi:
- doimiy xodimlar;
- vaqtincha xodimlar;
- mavsumiy xodimlar;
- uchrab qolgan ishlarni bajarish uchun qabul qilingan xodimlar.
Bajarayotgan funkstiyasiga qarab korxonalar xodimlari ikki guruhga bo’linadilar: ishchi va xizmatchilar. Xizmatchilar guruhida 3 ta toifa ajratiladi: rahbarlar, mutaxassislar va boshqa xodimlar. “Ishchilar” kategoriyasiga bevosita mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish bilan band bo’lgan xodimlar kiradi. “Rahbarlar” toifasiga korxona va uning tarkibiy tuzilmalari boshliqlari kiradi. “Mutaxassislar” toifasiga muhandis-texnik iqtisodiy-ijtimoiy va boshqa maxsus bilim talab qiluvchi kasb bilan shug’ullanuvchi xodimlar kiradi. Oxirgi “xizmatchilar tarkibiga kiruvchi boshqa xodimlar” toifasiga hujjatlarni rasmiylashtiruvchi, hisob-kitob, tekshiruv, xo’jalik xizmatidagi xodimlar (ish yurituvchilar, kotiblar, tabelchilar, hisobchilar va h.k.) kiradi.
Xodimlar soni ma’lum momentga (ma’lum kunga nisbatan) va davr oralig’i uchun aniqlanadi (o’rtacha miqdor sifatida). Ma’lum kunga nisbatan xodimlar soniga quyidagilar kiritiladi:
- ro’yxatda turgan xodimlar;
- boshqa korxonalardan ishga olingan o’rindoshlar;
- fuqarolik-huquqiy ega bo’lgan ishlarni bitim asosida bajaruvchi xodimlar.
Har kungi ro’yxatdagi xodimlar tarkibiga shtat jadvali asosida doimiy, mavsumiy yoki vaqtincha ishga qabul qilingan kishilar, shuningdek ish haqi olib ishlovchi shu tashkilot, korxona egalari ham kiritiladi.
O’rindoshlar ham qo’shiladi, lekin ularning mehnat daftari asosiy ish joyida saqlanadi.
Bitim asosida – maxsus yoki xo’jalik ishlarini bajaruvchi (remont, maslahat berish va h.k.) kishilar ro’yxatdagi xodimlarga kiritilmaydilar.
Ro’yxatdagi xodimlar soni korxona ixtiyoridagi har kungi mavjud bo’lgan mehnat resurslari salohiyati haqida fikr yuritish imkoniyatini beradi. Shu va boshqa ko’rsatkichlar momentli ko’rsatkichlar bo’lib, ularni soni har kuni o’zgarib turadi. Shuning uchun ma’lum iqtisodiy tahlilni amalga oshirish uchun (o’rtacha mehnat unumdorligi, o’rtacha ish haqi va h.k.). O’rtacha ro’yxatdagi xodimlar soni aniqlanadi. Buning uchun har kungi ro’yxatda turgan xodimlar sonini qo’shib, kalendar kunlar soniga bo’linadi (28, 29, 30, 31). Bunda shanba va yakshanba kunlar uchun juma kunida ro’yxatda turganlar soni olinadi. Agar korxona oy davomida to’liq ishlamagan bo’lsa ham o’rtachani aniqlashning bu usuli o’zgarmaydi.
Masalan: korxona 25 iyundan ishlay boshlagan. Ro’yxatdagi xodimlar soni quyidagicha bo’lgan: 25 iyun (seshanba) 200 kishi, 26 iyun (chorshanba) 200 kishi, 27 iyun (payshanba) 203 kishi, 28 iyun (juma) 209 kishi. Oyning oxirgi ikki kuni (29 va 30) dam olish kunlariga to’g’ri kelgan. U holda

Har kungi ro’yxatdagi xodimlar soni ishga kelgan va kelmaganlardan tashkil topadi, shuning uchun kelganlar va kelmaganlar sonini qo’shib, kalendar kunlar soniga bo’linadi.
Masalan, korxona bo’yicha quyidagi ma’lumotlar mavjud (kishi/kunlar): ishga kelishlar soni - 3010, ish kunlari kelmasliklar soni - 70, dam olish va bayram kunlari ishga kelmaslik – 1600. U holda

Bir necha oylardan iborat davr uchun o’rtachani aniqlash o’rtacha tortilgan arifmetik formulasidan foydalaniladi.
(I chorakda o’rtacha ro’yxatdagi xodimlar soni 612 kishi: aprelda 610 kishi, mayda 610 kishi, iyunda 604 kishi. U holda,

Mehnat resurslaridan foydalanish darajasini tahlilini uch xil yo’nalishda amalga oshiriladi:
- soni bo’yicha;
- ish vaqti bo’yicha;
- mehnat unumdorligi bo’yicha.
Soni bo’yicha korxonada mehnat potenstialidan foydalanishni o’rganish uchun ro’yxatdagi xodimlar sonidan foydalanish koeffistienti aniqlanadi

Keyingi yo’nalishlar bo’yicha tahlil keyingi bo’limlarda ko’riladi.
Ishchi kuchi harakatini vaqt bo’yicha, korxonalar bo’yicha intensivligini o’rganish maqsadida quyidagi nisbiy ko’rsatkichlar aniqlanadi:

Qabul qilish K^t =