Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti tashkent state university of economics

2. ANG’LIYA KLASSIK IQTISODIY MAKTAB VUJUDGA KELIShINING’ ShART-ShAROITLARI
XVII-XVIII asrlarda Farbiy Evropada sanoatning’ tez rivojlanishi manufaktura davridag’i (tashqi savdo rivojiga to’siq) protekstionizm siyosati va (tadbirkorlik tashabbusini bo’G’’uvchi) davlatning’ iqtisodiy homiylig’iga muhtojlik yo’qoldi. Ang’liyadag’i XVIII asr o’rtalaridag’i sanoat inqilobi jamoatchilik diqqatini savdodan industriyaga jalb etdi. Ishlab chiqarish tadbirkorlarni daromad olishning’ asosiy manbai sifatida yanada ko’proq qiziqtira boshladi.
Merkantilizm o’rniga klassik (lot. namunali, haqiqiy) iqtisodiy maktab vujudga keldi. Chunki avvalg’i ta’limot sanoatlashayotgan sohibkorlar talablariga javob bermay qo’ydi («Klassik maktab» atamasi K.Marks tomonidan berilgan). Paydo bo’layotgan yang’i muammolarni hal etish yang’i yo’nalish tarafdorlari zimmasiga to’G’’ri keldi. Uning’ namoyandalari o’z ilmiy tadqiqotlarining’ asosi qilib kishilikning’ ishlab chiqarish sohasini oldilar va kapitalizmni ilmiy tahlil qilish bo’yicha dastlabki muhim qadamni qo’ydilar. Klassik maktab ishlab chiqarishning’ yang’i usuli shakllanayotgan va mustahkamlanayotgan davrda vujudga keldi. Kapitalizm ayrim mamlakatlarda tarixiy shart-sharoitlarga mos ravishda feodal munosabatlarning’ saqlanganlik darajasiga qarab turlicha rivojlandi. Bu jarayonlar dastlab XVI asrda Ang’liyada ro’y bera boshladi. Feodalizm emirilib, uning’ zaminida kapitalistik, ya’ni bozor munosabatlari shakllana bordi. Uy hunarmandchilig’i urniga manufakturaning’ kirib kelishi katta ijobiy voqea bo’ldi. Tarix, xalq xo’jalig’i tarixi va boshqa ijtimoiy fanlarni o’qiganda hunarmandchilik, stex va manufaktura nima ekanlig’i bayon etiladi, uy hunarmandchilig’ida hamma asosiy ishlar bir odam yoki oila tomonidan bajarilgan (xom ashyoni tayyorlash, qayta ishlash, sotish...), unda aniq mehnat taqsimoti yo’q, manufakturada esa (manu - qul, facture - tayyorlash) mehnat taqsimoti, kooperastiya, yollanma ishchi kuchi, demak, kapitalistik ishlab chiqarishning’ kurtaklari paydo bo’ldi. XVI asrdan boshlab dastlab Ang’liyada dehqonlarning’ erdan mahrum qilinishi (er yirik lendlordlar qo’liga o’ta boshladi) ro’y berdi, yomenlar - dehqon sinfi tugatildi, oqibatda kapitalistik fermerchilik yuzaga keldi (ular erni lendlordlardan uzoq muddatli ijaraga olgan), ular yollanma mehnatdan (krepostnoylik emas) keng’ foydalangan, keyinchalik texnikani, ilmiy texnika yang’iliklarini keng’ qo’llaganlar. Ag’rar inqilob, islohot nomini olgan bu o’zgarish manufaktura sanoatining’ rivoji bilan boG’’liq. Dastlabki paytlarda bu sohada mato to’qish asosiy edi. U nihoyatda foyda keltiruvchi sohaga aylandi. Matoga talab oshdi, uni qondirish uchun, sanoat uchun kerakli xom ashyo bazasini yaratish talab qilindi. Xom ashyo esa jun bo’lib, qo’ylardan olinardi Mamlakatning’ iqtisodiy rivojlanishiga yo’l ochib berildi. Lekin ko’plab dehqonlarning’ ekspropriastiya qilinishi (ersizlantirilishi), ularni zo’rlik yo’li bilan yollanma mehnatga jalb etilishi (chunki boshqa iloj yo’q) qarama-qarshilikni kuchaytirdi, oqibatda 1641-1660 yillarda Ang’liyada inqilob bo’lib o’tdi. XVII asrdag’i Niderlandiyadan keying’i ikkinchi bu inqilob burjua inqilobi bo’lib, u Ang’liyadag’i feodal jamiyatga chek qo’ydi. Ang’liya respublika deb e’lon qilindi, parlament vujudga keldi, demokratik jarayon kuchaydi.
Xalq xo’jalig’ining’ yuksak rivoji ilmiy kashfiyotlarni taqozo etdi. Shu davrda Ang’liyada tabiiy fanlar, ayniqsa mexaniqa, astronomiya va fizika tez rivoj topdi. Bu davrning’ eng’ buyuk vakili Isaak Nyutondir (1643-1727yy.), Tomas G’obs (1588-1679yy.) ing’liz faylasufi, mexanistik materializm sistemasining’ asoschisi sifatida katta ahamiyatga ega. Uning’ fikricha, jamiyat mexanizmga o’xshash narsa, uning’ oddiy elementi inson degan G’’oya yotadi. «Inson insonga bo’ri» iborasi shu olimga teg’ishli, uning’cha eg’oizm insonni harakatlantiruvchi kuchdir (bu fikr Smitda yaxshi berilgan).
KlassikiqtisodiymaktabdegandaV.Pettidanboshlanadiganiqtisodiytadqiqotlartanolinadi, buta’limotishlabchiqarishdag’ibozormunosabatlarining’ ichkialoqadorlig’inio’rganadivatahliletadi. V.Petti klassik maktab otasi va statistikaning’ kashfiyotchisidir. Ang’liyada V.Petti, Franstiyada P.Buag’ilber shu maktabning’ boshlovchilari bo’lsa, Franstiyada shu maktabning’ bir yo’nalishi bo’lgan fiziokratlar vujudga keldi (F.Kene, A.Tyurg’o) va u A.Smit, D.Rikardolar bilan yakunlanadi. Bu davr kapitalistik munosabatlar rivojiga yo’l ochib berdi. R.Xeylbroner va L.Turoularning’ fikricha («Ekonomika dlya vsex»), ishlab chiqarish omillari vujudga keldi: mehnat, er va kapital tovarga aylantirildi, bungacha ular tovar bo’lmagan. Hozirg’i davr tili bilan aytganda, bozor tizimi, bozor jamiyati barpo etila boshlandi.
Yang’i ta’limotning’ klassik (mumtoz) deb atalishiga sabab avvalo shuki, hozirg’i iqtisodiyotning’ asosida yotuvchi ko’pg’ina nazariya va metodolog’ik qoidalarning’ haqiqiy ilmiy harakteri bilan izohlanadi.
Ya.S.Yadgarov klassik maktab rivojlanishida (ma’lum shart bilan) 4 bosqichni ajratadi: 1-bosqich XVII asr oxiri – XVIII asr boshiga to’G’’ri keladi. Bu bosqichda merkantilizm ta’limotining’ xatolari yoritib beriladi va uning’ asoschilari V.Petti va P.Buag’ilber bir-biridan bexabar qiymatning’ mehnat nazariyasini ilgari surdilar va har qanday qiymatning’ manbai va o’lchovi sifatida tovar mahsulot yoki boshqa boylikni yaratish uchun sarflangan mehnat miqdori hisoblanadi. Boylik va farovonlik muomala sohasi emas, balki ishlab chiqarish sohasida yaratilishi ko’rsatiladi.
Bu bosqich XVIII asr o’rtalarida va 2-yarmida franstiyalik F.Kene va A.Tyurg’olar tomonidan ilgari surilgan fiziokratizm bilan yakunlanadi. Sof mahsulot (milliy daromad) manbaini qidirish orqali asosiy e’tiborni mehnat bilan erga qaratdilar. Merkantilizm tanqid qilinib, tahlilda ishlab chiqarish asossiz ravishda muomala sohasidan to’la ajratib qo’yilgan.
2-bosqich XVIII asr oxiri va XIX asr boshiga to’G’’ri kelib, A.Smit asarlaridag’i iqtisodiy G’’oyalarda aks etgan.
3-bosqich XIX asrning’ 1-yarmiga to’G’’ri kelib franstiyalik J.B.Sey va F.Bastiya, ing’lizlar D.Rikardo, T.Maltus va N.Senior, amerikalik G’.Keri va boshqalar asarlaridag’i G’’oyalar bilan boG’’liq.
4-yakunlovchi bosqich XIX asrning’ 2-yarmiga to’G’’ri keladi va J.S.Mill G’’oyalarida o’z nihoyasiga etadi. K.Marks ham shu bosqich vakili sifatida qaraladi lekin bizning’ fikrimizcha, bu unchalik to’G’’ri emas. Bu bosqichlarning’ hususiyatlari teg’ishli mavzularda yoritiladi.
Bizning’ ma’ruzada sostialistik G’’oya vakillari bozor iqtisodiyotiga muholif ta’limotlar g’uruhida qarab chiqiladi, chunki bu olimlarning’ asosiy fikri xususiy mulkchilikka va bozor stixiyasiga qarshi chiqib, yang’i sostialistik va kommunistik jamiyat yaratish bo’lgan.