Тошкент давлат иқтисодиёт университети

 
 
4.3. Тадбиркорлик таваккалчилиги хисобга олган олган холда 
бизнес-сохаларини аниқлаштириш. 
Бозор иқтисодиётининг ажралмас қисми - эҳтиёж сезилмайдиган 
махсулот таваккалчилигидир, бу эса ўз навбатида янада умумийроқ 
тадбиркорлик 
таваккалчилигидир. 
Эхтиёж 
сезилмайдиган 
махсулот 
таваккалчилиги харидорнинг корхона ишлаб чиқараётган махсулоти ёки 
хизматидан воз кечиши натижасида корхонага етказилган моддий ва 
маънавий зарар миқдори билан белгиланади. Бундай таваккалчилк ўз 
навбатида молиявий ва инвестицион таваккалчилик даражасини белгилаши 
мумкин, агарда бу ерда гап ишлаб чиқаришни молиялаштириш ва 
ривожлантириш борасида бўлса.
Корхона нафақат ўзи ишлаб чиқараётган махсулоти ва харидорини 
билиши балки корхона махсулотини харидорга кераксизлиги даражасини 
белгиловчи омилларни хам билиши лозим.
Бугунги кунда иқтисодий назария адабиётларида махсулотнинг 
кераксизлик даражасини белгиловчи омилларга ананавий қараш мавжуд. Бу 

---

1 
49 
омилларнинг тавсифланиши, одатда, ишлаб чиқариш омиллари (ишлаб 
чиқариш фондлари, айланма воситалар, мехнат), таваккалчилик келиб чиқиш 
сабаблари (ички ва ташқи), харажат маркази (махсулот ишланиши, махсулот 
ўзлаштирилиши, ишлаб чиқарилиши, сақланиши ва реализацияси) ва шунга 
ўхшашлар. Аммо стратегик нуқтаи назардан махсулот кераксизлиги 
таваккалчилигига бундай ёндашув молиявий тахлилга мутлақо фойдасиз 
хисобланади, чунки таваккалчилик омиллари тузилмаси оддийлаштириб, 
махсулотнинг кераксизлигини асосий сабабини билишга йўл қўймайди. Айни 
вақтда махсулот кераксизлигининг хақиқий сабабини билмай туриб мазкур 
бизнес фоидалилиги даражасини башорат қилиш қийин. 
Махсулот кераксизлиги таваккалчилиги омили ананавий тавсифланиши 
кераксизликнинг кўзга кўринадиган жихатларига асосланади. Масалан, 
таваккалчиликнинг шундай ташқи омили аёнки, бу истеъмолчининг
махсулот учун тўлов қобилиятига эга эмаслиги, яъни истеъмолчида 
махсулотни сотиб олишга маблағнинг мавжуд эмаслигидир. Агар бунга 
эътиборлироқ қарасак, муаммо негизи нафақат харидорда, балки сотувчида 
хамдир. Истеъмолчи тарифга кўра шундай субъектки унинг учун таклиф 
қилинаётган махсулот маълум даражада фойдали бўлиши, яъни масулот 
унинг хохишини қондириши лозим. Махсулот харид қилиш учун маблағнинг 
йўқлиги бу истеъмолдан воз кечишга олиб келмайди. Истеъмол қилиш истаги 
юқорида айтилганидек объектив равишда намоён бўлади. Агар истемол 
қилиш истаги пайдо бўлса, демак у қондирилиши лозим. Агар мос махсулот 
бўлса у холда истеъмол қондирилиши мумкин. Лекин махсулот олди-сотди 
муносабатларида маблағнинг йўқлиги истеъмолни қондиришда ва корхона 
махсулоти талабгорлигига тўсиқ бўлади. Демак, махсулот кераксизлиги 
негизи истъмолчининг тўлов қобилиятига эга эмаслиги эмас, балки ишлаб 
чиқарувчи ва харидор муносабатларининг иқтисодий тизимидир. Шунинг 
учун энг аввало истеъмолчи тўлов қобилиятига эга эмаслиги таъсири остида 
махсулотнинг кераксизлиги таваккалчилигини тахлил қилишда, махсулот 
олди-сотдисида 
юзага 
келишиши 
мумкин 
бўлган 
иқтисодий 
муносабатларнинг вариантларини бирма-бир кўриб чиқиш лозим. Бундай 
вариантлар кўп бўлиши мумкин. Агар махсулотни бир зумда сотиб олиш 
имконияти бўлмаса, у холда истеъмолчига турли хил қулайликлар яратиш 
мумкин, масалан тўловни муддатли амалга ошириш, товар лизинги, 
форфейтинг ва шу кабилар. Хар бир вариант тўловсизлик қобилияти 
таваккалчилиги нуқтаи назаридан кўриб чиқилиши лозим.
Юқорида келтирилган сабаблардан мақсад, махсулот кераксизлиги 
таваккалчилигининг шундай классификациясини яратиш кераклигини тақозо 
қилмоқдаки, у бир тарафдан кераксизлик юзага келишини негизини яшириши 
ва иккинчи тарафдан бу сабабларни бартараф этиш истиқболларини 
бахолашга имкон бериши лозим.

---

1 
50 
1. Кераксизлик 
таваккалчилиги 
истеъмолчи 
хохишлари 
тизими 
динамикаси билан изохланиши. Истеъмолчиларнинг ички ва ташқи 
мухитида бўлаётган ўзгаришлар танланаётган махсулот устунлигининг 
камайишига олиб келади. Шунинг учун истеъмолчида доимий равишда 
харид қиладиган махсулотидан воз кечиш холати юзага келиши 
мумкин. Масалан, бозор иқтисодиётига ўтишда ташқи бозорнинг 
либераллашуви автомобилларга бўлган талабни камайишига олиб 
келмади, лекин истеъмол тизимининг ўзгаришини тақозо қилди. 
Истеъмолчи учун эндиликда автомобил танлашда унинг қулайлиги, 
ишончлилиги, обрўси каби омиллар ахамият касб эта бошлади. 
Натижада ўзимизда ишлаб чиқарилаётган автомобилларга бўлган талаб 
кескин пасайди. Бу таваккалчиликни бахолашда қуйидаги саволга 
жавоб бериш лозим: махсулотнинг харидорга бориб етишида 
кераклилик тизими истеъмолчининг хохишлари билан тўлиқ мос 
келиши эхтимоли қай даражада?
2. Кераксизлик таваккалчилиги махсулот қийматининг ишлаб чиқарувчи 
ва истеъмолчига тўғри келмаслиги билан изоҳланиши. Бу махсулот 
сифати, нархи, сотилиш шартлари ва кафолати тизими. Агар масалан, 
шахсий компьютер ишлаб чиқарувчи ўз махсулотининг сифатини фақат 
унинг кучли электромагнит, вибрацион ва ташқи кучлардан 
химояланишга ва бу кўрсаткичларини хатто таннархнинг ортиши 
хисобига амалга оширса у холда бу тадбиркор бозорда фиаскога 
учрайди, чунки аксари харидорни бу кўрсаткичлар мутлақо 
қизиқтирмайди. 
Шундай 
қилиб 
махсулот 
кераксизлиги 
таваккалчилигида истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчини махсулотни 
бахолашидаги фарқлиликларни бахолашда қуйидаги саволга жавоб 
бериш лозим: Бизнинг ва истеъмолчининг махсулот сифати, нархи ва 
сотиш шартлари борасидаги қарашларимиз тўлиқ мос келиши эхтимоли 
қай даражада?
3. Махсулот кераксизлиги таваккалчилиги илмий-техникавий тараққиёт 
сабабли изохланиши. Шуниси аниқки вақт ўтиши билан илмий – 
техникавий тараққиёт сабабли баъзи товарлар бошқалари томонидан 
харидорга янада мукаммал, арзон турини таклиф қилиниб у махсулот 
бозордан сиқиб чиқарилади. Бундай таваккалчиликни бахолашда 
қуйидаги саволга жавоб бериш лозим: Конкрет махсулот ишлаб 
чиқариш учун сарфланаётган капитал ўз самарасини бозорда 
технологик янги товар пайдо бўлгунига қадар бериши имкониятлари 
қандай? 
4. Махсулот кераксизлиги таваккалчилиги мазкур бозордаги рақобатчи 
кучлар билан изохланиши. Бозорда махсулотга қай даражада юқори 
рақобат мавжуд бўлса бизнинг салохиятли истеъмолчи мазкур махсулот 
ишлаб чиқарувчи рақобатчи тарафнинг махсулотини танлаш эхтимоли 

---

1 
51 
шу қадар юқори бўлади. Бу эхтимолга бахо беришда талаб қилинадиган 
нарса фақат бу бизнинг махсулот рақобатчилиримиз ишлаб чиқараётган 
нусхага қараганда харидорбоп бўлиши эхтимолини ўрганишдан иборат.
5. Махсулот кераксизлиги таваккалчилиги харидорнинг ишончсизлиги
сабабли изохланиши. Хар қандай махсулотни харид қилишда харидор 
махсулотга нисбатан ишончсизлик туйғуси билан қарайди, у ўзига бу 
махсулотдан қандай фойда олиши мумкинлиги, махсулот билан боғлиқ 
қандай муаммоларга дуч келиши мумкинлиги, харид ўзини 
оқламаслиги мумкинлиги эхтимоли хақида бош қотиради. Истеъмолчи 
ишончсизлигининг сабаби хар турдаги махсулот учун турличадир. 
Масалан 
истеъмолчининг 
консултатив 
хизматга 
нисбатан 
ишончсизлиги консультантнинг нотанишлиги, бундай хизматнинг 
кераклигини тушунмаслик, қилинаётган харажатлар компенсация 
қилиниши, 
консалтингга 
нисбатан 
ишончсизлик, 
консультант 
хизматидан фойдаланиш истеъмолчи имиджига ижобий таъсир этиши 
мумкинлигига ишончсизлиги кабилар. Бу категорияни эхтимолини 
бахолашда қуйидаги саволга жавоб бериш лозим: Истеъмолчи 
ишончсизлигини енгишдаги иммкониятларимиз қандай?
Хар бир салохиятли махсулот бўйича турли категорияларни бахолаб, 
таксономик тахлил ёрдамида бу бахолашларни икки турга: перспектив ва 
ноперспектив гурухга ажратиш мумкин. Фараз қилайлик бизда махсулот 
кераксизлиги n категорияси ифода этувчи m махсулотимиз бор. Бунда хар бир 
кўрилаётган m махсулотни n нуқта кенлиги махсулот таваккалчилиги n 
категориялари тенг миқдордаги координаталарини тенг ахамиятда.
Таваккалчилик омиллари бизнеснинг хар бир доирасида турли 
даражада бўлганлиги боис таваккалчилик категорияларини бахолаш хам 
турлича бўлиши мумкин. Шу сабабли бу муаммо тахлил натижасига таъсир 
қилмаслиги учун таваккалчилк бахолаш тизимини маълум стандартга мослаш 
лозим. Бу жараён формула билан хисобланувчи Xij бахони Zij бахо билан 
алмаштириш лозим