Тошкент давлат иқтисодиёт университети
Монополияларнинг иқтисодий асоси ва уларнинг турлари
Download 2.69 Mb. Pdf ko'rish
|
Hozirgi zamon raqobat nazariyasi Yaxshiyeva 2019 @iqtisodchi kutubxonasi
|
2.3. Монополияларнинг иқтисодий асоси ва уларнинг турлари.
ХХ аср бошларида эркин (мукаммал) рақобатга асосланга иқтисодиёт тобора монополлашиб борди, бу айниқса, Европа ва АҚШда яққол кўзга 7 Экономическая теория: Учебник для вузов // Колл. авт.: К.Абдурахманов и др./ Т.: «Шарк», 1999, с.110-111. 29 ташланди. Иқтисодий либериализм принциплари (эркин савдо-фритредолик, давлатнинг иқтисодга аралашмаслиги ва б.) реал ҳаёт талабларига жавоб бермай қўйди. Монополлашувнинг ёрқин оқибати сифатида 1929–1933 йиллардаги жаҳон иқтисодий инқирозининг келтириш мумкин. Деярли юз йил давомида Ж.Б.Сэйнинг «бозорлар қонуни» ҳамма ерда тан олинган ва унга суяниб иш юритилган бўлса, бу даврда унинг аҳамияти пасайиб борди. Номукаммал рақобат аввал институтционализм, кейин неокласиклар томонидан тадқиқот объекти қилиб олинди. Бу муаммолар билан деярли бир вақтда Гарвард университети профессори Э. Чемберлин ва Кембриж университети профессори Ж. Робинсонлар шуғулланди. 1933 йили америкалик Э. Чемберлин ўзининг «Монополистик рақобат назарияси», инглиз Ж. Робинсон хоним эса «Номукаммал рақобатнинг иқтисодий назарияси» асарларини чоп этдилар. Бу асарларда эркин рақобат шароитини инкор этадиган шароитда бозор механизмларининг ҳаракати масалалари ҳар томонлама чуқур таҳлил этилади. Хусусан, иккала муаллиф фикрича, бозор баҳоси бозор иштирокчиларининг коллектив фаолияти туфайли юзага келмайди, чунки товар маҳсулотларининг турли-туманлиги (дифференцияси) харидорларни бу товарлар баҳоси тўғрисида тўлиқ информациядан, фирма-ишлаб чиқарувчиларни танлашда рақобатдан маҳрум этади. Улар иқтисодиётда мувозанатнинг бузилиш сабабларини илгаригидек иқтисодий муҳитдаги «категория» ва «қонун»лардан излайдилар. Инститўтционал йўналиш тарафдорларига эса, номукаммал рақобат иқтисодий ўсишга аввало «инсон омили»нинг таъсири оқибатидир. Бу эса жамият ривожланиши, шу билан бирга, иқтисодиёт соҳаларида юзага келадиган ижтимоий-психологик, ҳуқуқий ва бошқа муаммолардир Эдвард Хейтинг Чемберлин (1899–1967) ўз асарида монополиянинг моҳияти, монопол баҳо ва 30 монопол фойданинг юзага келишининг чуқур таҳлилини беради. Унинг фикрича, монополиянинг моҳияти – бу таклиф устидан назорат, бунда баҳо устидан ҳам назорат бўлади. Дифференциация кучайиб борган сари ҳар бир сотувчи абсолют (мутлақ) монополияга эга бўлади, аммо шу билан бирга, ўрнини боса оладиган бошқа маҳсулот ишлаб чиқарувчининг номукаммал рақобатига учрайди. Шундан келиб чиқиб, барча сотувчилар «рақобатчи монополистлар» бўлиб, «монополистик рақобат» кучлари таъсири шароитида иш юритадилар. Чемберлин фикрича, бозорлар ўзаро боғланган, чунки бир-бирига боғлиқ бўлмаган сотувчилар вазифаси бир-бирига яқин бўлган маҳсулотларни реализация қилишда ҳамоҳангдирлар. Реал ҳаётда бозорлар у ёки бу даражада номукаммалдирлар, шу сабабли мувозанатга интилиш тўғрисида гапириш ўта соддаликдир. Натижада ҳар бир сотувчи монополист деб ҳисобланади, унинг ўз харидорлари, «ноёб» маҳсулотини олувчилар бўлади. Бозордаги монополистик сифатида баҳоларни тартибга солади. Бу эса товарлар ва хизматларнинг реал таклиф ҳажми «соф» рақобат шароитидагидан кам, баҳоси эса юқорироқ бўлади. Бу ерда маҳсулот дифференцияси энг муҳим шарти. Бу категориянинг моҳияти шундаки, сотувчиларнинг товари (ёки хизмати) да бошқаларникидан кескин фарқ қилувчи белгиси бўлиши кераклигидир. Бу белги харидор учун реал ёки хаёлий бўлиши, аслида эса худди шу маҳсулотга афзаллик берилишига олиб келиши шарт. Бундай дифференциация бўлган шароитда харидорлар ва сотувчилар тасодифий ёки тартибсиз жуфтликка (бу соф рақобатда бўлади) бирлашмайдилар, бу ерда афзалликка асосланган танлов ҳал қилувчидир. Сотувчи – монополист қўшимча ҳаражатлар қилиш йўли билан сотилаётган маҳсулот ҳажмини ошириши (бунда товар баҳоси пасайиши) мумкин. Бошқа худди шундай товар сотувчилар эса бу шуни дарҳол амалга ошира олмайди деб рақобатдош товар маркаси баҳосини пасайтириш ёки 31 янгисини и.ч. давомида, худди шундай чоралар бошқа рақобатчи томонидан қўлланилиши мумкинлигидан бехавотир бўлади. Рақобатнинг баҳоланмайдиган омиллари қаторига товарлар сифати ва реклама киради ва улар индивидуал ёки алоҳида хусусиятларга эгадир. Дифференциация маҳсулотнинг ўз маълум хусусиятлари асосида шаклланиши, масалан, алоҳида хусусиятлар – фабрика маркаси, фирма номи, қадоқлаш ёки тара (агар улар бўлса) бўйича ёки сифат, шакл, ранг, стиль асосида индивидуал хусусиятлари билан белгиланади. Соф рақобат шароитида алоҳида сотувчи бозори умумий бозор билан қўшилиб, фақат амалдаги баҳо бўйича исталганча товарни реализация қилади. Иккинчи ҳолатда товарни сотиш чекланади ва янги учта омил: 1) баҳо; 2) маҳсулот хусусияти ва 3) рекламага харажатлар билан белгиланади. Мана шу омиллар ёрдамида харидорларнинг истеъмол қарорларига таъсир этилади. Бунда баҳоларни пасайтириш омили алоҳида аҳамият касб этади, чунки товарга баҳо пасайиши маҳсулот сифати пасайиши тарзида қилиниш эҳтимоли бўлади. Монополистик рақобатнинг ўзига хос хусусиятларидан бири шуки, бунда баҳолар рақобати йўқотилади, оқибатда «қувватлар ортиқчалиги феномени»доимий ва одатдаги ҳодисага айланади. Бу ортиқчалик «жазосиз» узоқ вақт давомида кўпайиб боради, чунки у доим харажатлардан каттароқ бўлган боҳолар ҳисобига қопланиб туради. Бутун бозорнинг маълум қисмини эгаллаш даражасини кўрсатувчи бу кўрсаткич (феномен) фақат алоҳида патентлар ва фабрика маркалари билангина қўлланмасдан, бошқа, яьни обрў, усталик, алоҳида маҳорат каби ҳодисалар билан ҳам қўллаб-қувватланади. Бу ҳодисалар эркин касб эга (рассом, музика) фаолият соҳасининг бир қисми бўлиб, улар ҳам «монопол даромадлар назарияси» предметидир. 32 Дифференциациялашган маҳсулот баҳо муаммоси рақобатли талаб ва харажат эгри чизиқлари доирасига киритилиши мумкин эмас, бу аввалдан хулосалардаги хатоларга олиб келади; баҳо ҳаддан ташқари паст, ишлаб чиқариш масштаби – жуда катта, корхоналар сони – жуда кичиқ бўлиб чиқади. Бундан ташқари, рақобатнинг яна иккита жиҳати: дифференциация ва сотиш харажатлари бутунлай тушиб қолади. Шу сабабли баҳоларни тўла билмаслик маҳсулотга талаб эластиклиги (қайишқоқлик)ни пасайтиради, бу эса реклама талабнинг эластиклигини ошириши, баҳолар рақобатини эса анча кенг қилишига ўхшайди ва баҳолар ёрдамида талаб этиладиган қўшимча харажатларни қоплайди. Рақобат кураши эволюцияси товар сифатини оширади (буни патент, муаллифлик ҳуқуқлари, фирма ҳимоя белгилари, фирма алоҳида қадоқлаш усули, маҳсулот сифатини яхшилаш мақсадида, фирманинг қулай жойлашуви). Реклама эса, эркин рақобат шароитидан фарқли равишда, бозорлар қўшилиб кетишига йўл қўймайди. Баҳоланмаган рақобат омиллари фирмани харидорлар талабини қондириш учун янги имкониятлар қидиришга ундайди, уларга «ҳаваснинг пуллик қоидалари» ни сингдириб боради. Ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари концепциясида харажатлар фабрика доирасида товарларни ишлаб чиқаришга кетган сарфлардангина (биринчи) эмас деб қаралади. Транспорт (ташиш), сортировка қилиш (ажратиш), сақлаш, уйларга етказиш харажатлари (иккинчи) мавжуд бўлиб, улар талабларни қондириш учун янада яхши қулайликлар яратади. Икки хил кўринишдаги харажат ўртасида чегара ўтказиш (ишлаб чиқариш харажатлари, сотиш харажатлари) таклиф ва талаб ўртасидаги фарқ каби қиймат назариясида фундаментал аҳамият касб этади. Сотиш харажатлари мазкур маҳсулотга талабни оширади, ишлаб чиқариш харажатлари унинг таклифини оширади. «Классик» ва «неоклассик»лар фикрича, соф рақобат иқтисодий ўсишнинг ҳал қилувчи шарти деб ҳисоблаган бўлса, Э.Чемберлин 33 таълимотига кўра, рақобат – монополистлар орасида ҳам рақобат доимо мавжуд, бу баҳоли ва баҳоланмаган рақобат ривожи орқали намоён бўлади (маҳсулот ва реклама сифатини такомиллаштириш билан боғлиқ). Биринчи марта иқтисодий либерализм ғоясида реал ҳаётда соф рақобат ҳам, соф монополия ҳам мавжуд эмас деган фикр пайдо бўлди, ўз моҳиятига кўра монополистик рақобат кўп сонли сотувчилар ўртасида кузатилади, бу рақобат даражаси бир-бирини қоплайдиган рақобатлашаётган товарлар сони ортиши билан кучайиб боради. Бундан шундай муҳим хулоса чиқариладики, монополистик рақобат шароитида харидор рақобатлашаётган бир товарни бошқасидан, бир сотувчини (мутлақ ноэквивалент бир хил товарни) бошқа сотувчидан афзал қўриши мумкин. Э.Чемберлин мантиқи бўйича, кичиқ ёки ўртача сотувчи ва ишлаб чиқарувчи ҳам монополист бўлиши ва йирик корхона субъекти билан бўладиган мусобақада бемалол иштирок этиши мумкин. Чунки (марксча танқидларга қарамай) монополия капитал ва ишлаб чиқариш концепцияси, капитал марказлашувининг зарурий оқибати эмасдир, бозор иқтисодиёти кучайиб бораётган тенденциялар рақобати хосдир. Амалда монополия ва монопол бўлмаган (номонопол) корхоналар ўртасидаги фарқ минемаллаштирилади. Олим 1937 йил ўз китобига қўшимча сифатида (китоб 8 марта қайта нашр этилган) «Номукамммал рақобат» ва «Монополистик рақобат» категориялари тўғрисидаги тушунтиришларда бир томонлилик мавжудлигини таъкидлайди, бирдан-бир ҳодисанинг икки номи сифатида қарашларда ўзаро ўхшашлик етарли баҳоланади, аммо уларнинг фарқи деярли сезилмайди, деб ҳисоблайди у. Кўпчилик бу фарқнинг аҳамиятини тушунмасдан, масала фақат терминология билан боғлиқ деб ўйлашлари мумкин. Э.Чемберлин ўз тадқиқотлари хулосасида рақобат шароитида монополия табиий моҳиятига мустаҳкам ишонч билдиради; тадбиркорлик кўп ҳолларда ўз монополиясини барпо қилиш учун, имкони борича бошқа 34 тадбиркорлар ўз монополиясини кенгайтиришига қарши чораларни кенгайтириш ва кучайтириш ҳаракатини қилади. Олимнинг фикри бўйича, асосий вазифа шундаки, иқтисодиёт фани «маҳсулот доим деффенциациялашган бўлиши шароитини тўла англаши шарт»дир; бундан буён соф рақобатни барча соҳаларда фаровонлик иқтисодиёти «идеал» (бекаму-кўст) деб қараш мумкин эмас. Кейинчалик Э.Чемберлин ва унинг монополистик рақобат назарияси тарафдорлари томонидан «гуруҳий монополия» шароитида ҳам рақобат сақланиши тўғрисидаги қоидани илгари суришган. Бунда гап шерик – рақобатчилар ўртасида бозорда уларнинг таъсир доираларини бўлиб олиш тўғрисида боради. Асосий мақсад турлича (дифференциациялашган) товар маҳсулоти баҳосини энг юқори харажатлар даражасидан паст бўлмаган ҳолда реализация қилишдир. Ҳозирги даврда маҳсулотнинг истисно сифати билан бирга, қўшимча баҳоланмаган монополистик рақобат шартлари кучайиб бормоқда, булар алоҳида товар яратувчи томонидан яратилган техник такомиллашув, фирмага обрў-эътибор келтирадиган шароитнинг таъминловчи харидорларга махсус ҳизмат ва бошқалар. Жоан Вайолет Робинсон (1903–1983) Кембриж университетини битирган ва А.Маршалл мактабининг таниқли вақили ва давомчисидир. 1965–1971 йиллар шу университетда профессор ловозимида дарс берган. Унинг дастлабки асари «Номукаммал рақобатнинг иқтисодий назарияси» 1933 йили, яъни муаллиф 30 ёшлигида ёзилган ва унга машҳурлик келтирди. Асардаги бош ғоя монополиялар фаолиятида бозорлар жиҳатини аниқлашдир. Бу шароитдаги рақобат иқтисодиётдаги мувозанатни бузади ва номукаммалдир (Чемберлинда – монополистик). Дастлабки вазифа: ўз маҳсулотига эга бўлган ишлаб чиқарувчи-монополистик баҳолар белгиланишининг 35 механизмини аниқлаш. Баҳонинг миқдори, сотувчи ўрнатган шу баҳода харидорнинг маҳсулотни сотиб олиш ва монопол фойда табиати ўрнатилади. Аммо Робинсон хонимнинг мантиқий фикрлаши Чемберлинникидан фарқ қилади. Робинсон фикрича номукаммал рақобат туфайли, аввало рақобатли хўжалик тизими нормал мувозанат ҳолатининг бутунлай бузилиши ва йўналиши, ҳатто ёлланма меҳнатнинг «эксплуатация»сидир. Чемберлин эса бу масалани бозорнинг табиий мувозанати билан чамбарчас боғлиқдир деб қараган. Робинсон монополияга салбий муносабат билдириб, уни бозор шароитдаги ижтимоий-иқтисодий муносабатларни издан чиқарувчи омил сифатида қарайди. Асардаги асосий ғоялар қуйидагилардан иборат. Тадбиркорлар номукаммал рақобат шароитига нисбатан мукаммал (соф) рақобат шароитда ишлаб чиқаришни монполлаштиришдан камроқ манфаатдор бўладилар. Чунки номукаммал рақобат шароитида айрим фирмалар оптимал кўрсаткичларга эриша олмайдилар, самарасиз (кам самара билан) фаолият кўрсатадилар, шу сабабли монополист маҳсулот чиқаришни чеклаш билан ўз маҳсулоти нархини ошириш имкониятигагина эга бўлмасдан, балки соҳадаги ишлаб чиқаришни ташкил этишни мукаммаллаштириш йўли билан ишлаб чиқариш харажатларини пасайтириши мумкин. Монополия ишлаб чиқариш маҳсулотининг худди шунга ўхшаш бошқа маҳсулотдан сезиларли ажралиб туришини талаб этади ёки бошқача айтганда, дифференциация рўй беради; бошқа қўшимча шароит ҳам зарур унга кўра фирма – монополист оптимал ҳажмдан ортиқроқ бўлган кўрсатгичлар билан характерланиши керак. Номукаммал рақобатли монополистик бозорда аниқлашни талаб этувчи бир қанча шароитлар юзага келади. Агар бозор бир-бири билан рақобат қилувчи чексиз кўп харидолардан эмас, балки айрим яккаю-ягона харидорлар бирлашмасидан иборат бўлган ҳолатда сотиб олинадиган 36 маҳсулот қанча бўлиши мумкиндир. Бу шароит талаб концентрацияси бўлиб бозорда кўп сонли майда сотувчилар ва яккаю-ягона харидор фаолият кўрсатади. Бу ҳолатни монопсония, яъни харидор монополияси дейилади. Юқорида барча ғоялар жамланиб, реал ҳаётда номукаммал рақобат шароитида ишлаб чиқариш омиллари эксплуатацияси тенденцияси пайдо бўлишига ёрдам беради. Бу ҳолат аввал ўзаро рақобатлашган кўпгина фирмаларни ютиб юровучи йирик бирлашманиг пайдо бўлиши билан янада кучаяди. Бошқарув бирлиги ҳажми (кўрсаткичи) нинг йириклашуви (якка бошқарув) бойликни тақсимлашдаги адолатсизликнинг янада кучайишини зарурий равишда келтириб чиқаради. Бу анча инқилобий ғоя бўлиб, Чемберлиннинг монополия истиқболи тўғрисидаги оптимистик фикрича қаршидир. Ишлаб чиқаришнинг монополизацияси муаммоси билан «самарадорлик ёки адолат» деган дилеммани (яъни, униси ёки буниси) ечиш зарурати илгари сурилади. Монополизацияга у ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга ёрдам беради, деб устунлик бериш етарли эмас, яъни адолат масаласи ҳам қўйилиши керак. Иқтисодиёт тарихида «самарадорлик» ва «адолат» ни қандайдир йўл билан ажратишга интилиш катта хомхаёлликдир. Ж.В. Робинсон ўзининг тадқиқотлари натижасида ҳаётий чора- тадбирларни ҳам ишлаб чиқса бўлар эди, масалан, номукаммал рақобат туфайли аниқланган қарама-қаршиликларни бартараф этиш учун давлатнинг иқтисодиётга аралашуви нималардан иборат бўлмоғи керак эди. Бундай саволга жавобни уч йил ўтгач бошқа қембриж мактаби вақили Ж.М.Кейнс берди. |
