Тошкент давлат педагогика университети дефектология факультети

Nuqsonga ega bola tarbiyalayotgan oiladagi muammolarning

bet	2/4
Sana	15.06.2020
Hajmi	0.62 Mb.
	#118880

1 2 3 4

Bog'liq
rivojlanishida nuqsoni bolgan bolani tarbiyalashda oila va maktab hamkorligining shakl va metodlari

1.2. Nuqsonga ega bola tarbiyalayotgan oiladagi muammolarning

tarixiy jihatlari

Nuqsoni bо‗lgan farzandga ega oilaning muammolari uning hayotining turli

doiralarida namoyon bо‗ladi. Insoniyatning rivojlanish tarixida bunday oilaning va

jamiyatning о‗zaro munosabatlari sotsiumning oila va uning ehtiyojlariga bо‗lgan

diqqatning turli darajalari bilan xarakterlanadi. Adabiyotlarning taxlili bunday

о‗zaro munosabatlarning turli bosqichlarini ajratish imkonini yaratgan

Rossiyada XIX asrda oila muhitida turli psixik buzilishlarni oldini olish va

davolash uchun foydalanishga e‘tibor bera boshlangan. 1859 yildan oilaviy

patronajni rivojlanishi doirasida davolovchi vrach tomonidan bemor oilasiga

maxsus ta‘sir masalasi muxokama qilingan. Bunda bemorning holatini doimo

kuzatish va nazorat qilishgina emas, balki ―oila a‘zolari bilan tushuntiruvchi suhbat

о‗tkazilib, ular bemorga hamdardlik bilan munosabatda bо‗lishlari va о‗zlarining

gaplari bilan uning sog‗lig‗iga ijobiy ta‘sir kо‗rsatishlari kerak‖ligi nazarda

tutilgan .

Shu tarzda dastlab nuqsonga ega farzandi bо‗lgan oilaning muammolari

uning a‘zolari tomonidan bemorning holatiga ijobiy ta‘sir kо‗rsatishga jalb etish

jihatidan kо‗rilgan.

A.M.Shereshevskiyning ta‘kidlashicha, oilada psixologik davolash oilani

territoriya jihatidan yaqin bо‗lganda yaxshi natijalar bergan.

Bemorning oilasi faqatgina davolov va psixoterapiya tadbirlarini о‗tkazish

uchun fon bо‗lib qolmasdan, balki uning ma‘lum bir komponentiga aylangan. Oila

vrachga davolashning metodini tо‗g‗ri tanlashda yordam bergan va uni amalga

oshirishda tegishli muhitni yaratgan. XX asrning boshida Rossiyaning yirik

shaharlarida ruhiy kasallarni oilada davolashning turli shakllari yuzaga kelgan va

joriy etilgan. Bu sohaning yirik namoyondalari boladagi nuqsonni yuzaga kelish

Спиваковская, А.С. Как быть родителями: (О психологии родительской любви). // А.С. Спиваковская М.:

Педагогика, 1986.- 243с.

sabablari haqida ota-onalar bilan tushuntirish ishlarini olib borishga, oiladagi

tarbiyaning kamchiliklari alohida va ota-onalarga yordam berish masalalarini

yoritishgaalohida e‘tibor berganlar. Masalan,oilaning bemorga ijobiy ta‘siri unda

autizmni yuzaga kelishini oldini oladi deb kо‗rsatgan.

V.P.Kashenko

psixik

buzilishlarni

davolashda

oilaning

individual

xususiyatlarini, uning bemorga ijobiy ta‘sirini ham e‘tiborga olish lozimligini

kо‗rsatgan (V.P.Kashenko, 1905).

Bolani tarbiyasida ota-onalarga yordam kо‗rsatib, u birinchi navbatda ota-

onalarga ―bunday boladagi nuqsonning xarakterini va uni tarbiyalash

murakkabligini tushuntirgan, shuningdek kun tartibiga rioya qilish zarurligi haqida

ta‘kidlagan, maxsus adabiyotlarni tavsiya qilgan. Korreksion tarbiya tizimini

amalga oshirishda ota-onalarga yordam uchun pedagog-defektologni taklif etish

kerakligini uqtirgan.

Ota-onalar

mavzusini

muhokama

etilayotgan

masalalar

jumlasiga

kiritilganligini XX asrning boshidagi mashhur psixiatr, psixologlar va

pedagoglarning ilmiy ishlarida kо‗rish mumkin. Bu mavzuni yoritishda J.Demura

tadqiqotlari qiziqish uyg‗otadi, G.I.Rossolimoning fikricha J.Demura о‗sha vaqtda,

Yevropada nuqsoni bо‗lgan bolalar bо‗yicha eng yaxshi mutaxassislardan biri

bо‗lgan. Uning Rossiida v 1909 yil nashr etilgan "Nuqsonga ega bolalar, ularni

uyda va maktabda tarbiyalash" monografiyasi ota-onalar uchun juda qimmatli

bо‗lgan. Nemis olimi va pedagogi B.Mennelning ―Aqli zaif bolalar uchun

maktablar‖ monografiyasi 1911 yili vrach M.Vladimirskiy tomonidan rus tiliga

tarjima qilingan. Monografiyada Germaniyada aqli zaif bolalar uchun

maktablarning holati tizimli yoritilgan va ―Ota-onalar va о‗quvchining hayot

sharoiti‖ nomi bilan alohida bо‗lim ota-onalar va farzandlari muammolariga

bag‗ishlangan.

Rosssiyada oilaviy psixoterapiyaning yuzaga kelishi davolov-tarbiyaviy

muassasalarni va ruxiy kasallar uchun oilaviy patronajni tashkil etilishi bilan

bog‗liq.

Bunday davolov-tarbiyaviy muassasasi 1882 yilda Peterburgda tashkil

etilgan bо‗lib, uni taniqli vrach va pedagog I.V.Malyarevskiy boshqargan.

Bu tarzdagi muassasalar tajribasi bilvn о‗sha davrda chet elda ham qiziqib

qolingan. Muassasalar haqidagi savolga javoban V.M.Bexterev ― tashkil etilgan

12ta muassasalar faqatgina davolash bilangina emas, balki muassasadagilarni

tarbiyalashda g‗am yutuqlarga erishmoqdalar‖ deb kо‗rsatgan.

I.V.Malyarevskiy va uning izdoshlari tomonidan tibbiy ta‘sir bilan

birgalikdagi tarbiya ishlarida "oiladaigi о‗zaro munosabatlarni tashxis qilish va

ruxiy bemorlarni tarbiyasidagi xatoliklarni aniqlash‖ ga alohida diqqat qaratilgan.

Oilada tarbiyalashga alohida e‘tibor qaratib Malyarevskiy " ota-onalarning

pedagogik nо‗noqligi ouy sharoitida bolalarga egoizmni yuzaga keltiradi,

atrodagilar oldida hech qanday majburiyatni shakllanmasligiga, о‗zini haddan

tashqari yaxshi kо‗rishga olib keladi‖ deb ta‘kidlagan.

Tarbiyadagi buzilishlar vrach tomonidan bola bilan alohida yoki lozim

bо‗lganda ota-onalari bilan birgalikda suhbat jarayonida amalga oshirilgan. Ota-

onalar uchun ―majlislar‖ о‗tkazilib, ularda oiladagi tarbiyaning kamchiliklari ochib

berilgan.

Bunday markazlarda ―idiotlikning yengil darajasidagi, asab tizimida va

hissiy a‘zolarida buzilishlari bо‗lgan, psixik buzilishlarga ega bolalarga (ya‘ni

bolalar rivojlanishidagi nuqsonlarning о‗sha vaqtdagi tasnifi asosida) yordam

kо‗rsatilgan [3, 64].

1912 yili Peterburgdagi Psixonevrologik institut qoshida yordamchi maktab

ochilib, unda ota-onalar uchun kurslar faoliyat yuritgan. Ushbu kurslarning

dasturiga ―bolalar psixoptologiyasi va kasalliklarining xarakteri bilan tanishish‖

bо‗limi kiritilgan. Ota-onalar va bolalar bilan birgalikdagi mashg‗ulotlar о‗tkazilib,

ularda oiladagi murakkab nizoli vaziyatlargina muhokama etilmasdan,ularni

bartaraf etish yuzasidan maslahatlar berilgan.

1907 to 1912 yillargacha bunday ―birgalikda tarbiyalash va о‗qitish

tо‗garaklari‖ Moskvada ham tashkil etilgan va uning dasturi bilan V.M.Bexterev

ham tanish bо‗lgan.

Shunday qilib, oiladan tashkiliy-davolov va tarbiyaviy komponent sifatida

foydalanish Rossiyada tibbiyot va pedagogika sohasining taniqli namoyandalari

tomonidan о‗zoq vaqtgacha va turli shakllarda amalga oshirilgan. Bu fikr о‗sha

vaqtdagi taniqli psixologlar, pedagoglar, psixiatrlarning topgan (D. I. Azbuka na,

T.A.Vlasova, G.L.Vigodskaya, L.S.Vigotskiy, M.F.Gnezdilov, A.N.Graborov,

YE.K.Gracheva,

G.M.Dulnev,

S.D.Zabramnaya,

M.V.Ippolitova,

K.S.Lebedinskaya, V.I.Lubovskiy, YE.M.Mastyukova, M.S.Pevzner, V.G.Petrova,

B.I.Pinskiy, L.I.Solnseva, I.M.Solovyev, YE.A.Strebeleva, G.V.Sikoto, J.I.Shif, va

boshqalar) ilmiy ishlarida о‗z aksini topgan.

1.3. Rivojlanishida nuqsoni bо‘lgan bolaning shakllanishida maktab va

oilaning hamkorlikdagi faoliyatini tashkil etish

Ta‘lim tizimining demokratlashuvi, innovatsion dasturlar maxsus

muassasalarning ham oila bilan о‗zaro hamkorligi muammosini hal etish,

rivojlanishida nuqsoni bо‗lgan farzandni tarbiyalayotgan ota-onalarning pedagogik

madaniyatini oshirish sharoitlarini yuzaga keltirish yо‗llarini tadqiq etish

zaruriyatini keltirib chiqmoqda

Tadqiqotchilar va amaliyotchilar bunga bog‗liq

quyidagi qarama-qarshiliklarni aniqlaganlar:

— ota-onalarning huquqlari va burchlari о‗rtasidagi va ulardan

foydalanishni bilmaslik;

— ota-onalarning ta‘limga bо‗lgan ehtiyojlari va ularni qondirishning

imkoniyatini mavjud emasligi;

—ota-onalarda pedagogik madagniyat darajasining pastligi va bolani

tarbiyalashda psixologiya asoslarini bilmasliklari hamda maxsus muassasalarda

ta‘lim tizimining talab darajasida emasligidir.

Turli ijtimoiy institutlar о‗rasidagi aloqa va hamkorlikni mustahkamlanishi

va rivojlanishi (maktab, oila, jamoatchilik) rivojlanishida nuqsoni bо‗lgan

bolalarning hayot tarzi va tarbiyalanishini yaxshilanishiga olib keladi.

Hozirgi vaqtda oila va maktabning о‗zaro faoliyatiga quyidagi tamoyillar

asos bо‗ladi:

1) bolani tarbiyalash va о‗qitishda ota-onalar va pedagoglar partner (sherik)

bо‗ladilar;

2) bu pedagoglar va ota-onalar tomonidan bolalarni tarbiyalash va

о‗qitishdagi hamfikrlilik;

3) pedagoglar va ota-onalar tomonidan bolani hurmat qilish, yordam berish

va unga ishonish;

Васильева, А.К. Структура семьи. // А.К. Васильева М.: Педагогика, 1988. – 164с.

4) pedagoglar va ota-onalar tomonidan rivojlanishida nuqsoni bо‗lgan

bolalarni tarbiyalash va о‗qitishda oila va maktabning imkoniyatlarini bilishlari va

ulardan maksimal darajada foydalanishlari;

5) oila va maktabning о‗zaro hamkorligi jarayonini, uning oraliq va yakuniy

natijalarini doimo taxlil qilish.

Jamoatchilik va oilada tarbiyalashning о‗zaro aloqadorligi, shuningdek

pedagoglar, ota-onalar va jamoatning о‗zaro ma‘suligi bir qator meyoriy –

huquqiy hujjatlarda о‗z aksini topgan

Masalan, ―Ta‘lim tо‗g‗risidagi Qonun‖ da ota-onalar birinchi pedagoglar

deb kо‗rsatilgan. Ular farzandlarining jismoniy, ahloqiy va intellektual

rivojlanishiga asos solishlari lozim.

Bunga bog‗liq ravishda maktabning oila bilan ishlashdagi mavqei о‗zgaradi.

Har bir maktab bolani tarbiyalab qolmasdan, balki ota-onalarga bola tarbiyasi

bо‗yicha maslahatlar beradi. Bunga bog‗liq ravishda ta‘lim muassasasi ota-onalar

bilan ish olib borish sharoitlarini aniqlash, uning mazmunini boyitishi, maktab va

oilaning rivojlanishida nuqsoni bо‗lgan bolani tarbiyalashda va о‗qitishdagi

hamkorligining formasi va metodlarini takomillashtirishi lozim. Defektolog –

faqatgina bolalarning tarbiyachisi bо‗lmay, balki ularni tarbiyalash bо‗yicha

hamkordirlar

Maktab va oilaning mustahkam hamkorligini amalga oshirish lozimligi

haqida: « Bolalarni tarbiyalamasdan, maktab hayotida ota-onalarning ishtirokisiz,

kattalar va bolalarning doimiy ma‘naviy muloqotisiz oila jamiyatning dastlabki

yacheykasi bо‗la olmaydi, maktab esa о‗quv-tarbiyaviy maskini bо‗lmaydi va

jamiyatning ma‘naviy rivojlanishi tо‗xtab qoladi» deb kо‗rsatgan .

«Ota-onalar bilan ish olib borish masalasi –juda muhim va dolzarb

muammo. Bunda ota-onalarning bilim darajasi, ularning о‗z bilimlarini oshirishga

Токарева, С.Н. Социальные и психологические аспекты семейного воспитания. // С.Н. Токарева М.:

Просвещение, 1989. – 243с.

Лесгафт, П.Ф. Семейное воспитание ребенка и его значение. // П.Ф. Лесгафт М.: Просвещение, 1991.-423с.

yordam berish, ularni ma‘lum bо‗lgan pedagogik bilimlar bilan qurollantirish

bо‗yicha ishlar olib borish lozim»

Rivojlanishida nuqsoni bо‗lgan farzandni tarbiyalayotgan oilaga nisbatan

maktabning rahbarlik va tashkillashtiiruvchi roli bir qator omillar bilan belgilanadi:

—ota-onalar о‗rtasida pedagogik bilimlarni rejaga asosan, faol ravishda

yoyish ;

— bola tarbiyasida oilaga yordam berish;

— jamiyatda va oilada tarbiyaning ijobiy tajribasini tashviqot qilish;

— ota-onalarni pedagogik faoliyatga jalb etish;

— ota-onalarning pedagogik bilimlarni egallashlarini faollashtirish va

boshqalar.

V.A. Suxomlinskiy pedagogika barcha uchun, ya‘ni о‗qituvchilar va ota-

onalar uchun ilm bо‗lishi kerak deb kо‗rsatgan. Biror-bir muvaffaqiyatli

tarbiyaviy ish pedagogik ta‘limsiz, ota-onalarning pedagogik madaniyatini oshirish

tizimisiz bо‗lmaydi, chunki pedagogik madaniyat umumiy madaniyatning muhim

tarkibiy qismi hisoblanadi.

Ota-onalarning pedagogik madaniyati deganda bola tarbiyachisi sifatidagi

shaxs tomonlarining rivojlanganligi, bola tarbiyasiga tayyorligi tushunilib, ular

oilada va jamiyatda bola tarbiyasi jarayonida namoyon bо‗ladi. Ota-onalarning

pedagogik madaniyatining asosiy komponenti bо‗lib psixologik-pedagogik,

fiziologik-gigiyenik va huquqiy bilimlarining ma‘lum bir summasi, shuningdek

rivojlanishida nuqsoni bо‗lgan bolani tarbiyalash amaliyoti jarayonida yuzaga

kelgan kо‗nikma va malakalar, ularning pedagogik tayyorgarligi xizmat qiladi

Bunda ota-onalarning tarbiyaga bо‗lgan munosabatlari muhim ahamiyat

kasb etadi. Ota-onalik burchiga ma‘suliyat bilan yondoshish, о‗z farzandlarini iloji

Ауталипова У.И.Психолого-педагогические проблемы в воспитании детей дошкольного возраста в

условиях семьи. В сб. мат-лов межд.конф. «Новые подходы и пути обучения, воспитания, коррекции и

интеграции детей с проблемами в развитии». Бишкек, 1998.

19

Nurmuxamedova L.SH. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bо‗lgan bolalar ma‘naviyatini shakllantirishda oilaning

ta‘siri. T.: 2005y.

boricha yaxshi tarbiyalashga bо‗lgan hoxish - ota-onalarning pedagogik

madaniyatini ajralmas qismidir.

Korreksion pedagogika sohasida ota-onalar rivojlanishida nuqsoni bо‗lgan

bolalarni tarbiyalash va о‗qitishning asosiy qonuniyatlari va xususiyatlarini

bilishlari, tarbiya mazmuni va metodlari bilan tanishishlari, bolaning atrofdagilar

bilan munosabatlari va ijtimoiy qimmatga ega bо‗lgan xulq formalarini

shakllantirishga yо‗naltirilgan bolalar faoliyatini, muloqotini tashkil etish formalari

va metodlarini e gallashlari muhim.

Pedagogik madaniyatni tarbiyada jamiyatning ota-onalar shaxsiga bо‗lgan

asosiy talablar, oiladagi munosabatlarni regulyatsiya qiluvchi g‗oyaviy, ahloqiy

munosabatlar, oiladagi shaxslararo munosabatlar ijtimoiy-pedagogik shartlari

bilan birgalikda kо‗riladi.

Bunga bog‗liq ravishda ota-onalar bilan ish olib borish quyidagi hamkorlik

tamoyillariga asosan amalga oshiriladi.

Hamkorlik belgilariga quyidagilar kiradi:

— jarayonning har bir ishtirokchisi faoliyat maqsadini anglashi;

—ishtirokchilar о‗rtasida mehnatni aniq bо‗linishi va kooperatsiyasi;

—jarayon ishtirokchilari о‗rtasida ma‘lumot alamashishdagi shaxsiy

aloqalar, о‗zaro yordam;

— ijobiy shaxslararo munosabatlar

Shuni ta‘kidlash lozimki, keyingi yillarda ota-onalarning faolligi oshib,

ular bola tarbiyasida faol ishtirokchilarga aylandilar. «...Shunday qilish lozimki,

maktab

ota-onalarning

о‗rnini

bosmasin,

ularni

ota-onalaridan

uzoqlashtirmasdan, balki ularni bir-biri bilan bog‗lab, aloqasi va о‗zaro harakati

uchun sharoit yaratsin »

Ota-onalar bilan ish olib borish – defektolog faoliyatining murakkab va

muhim qismi bо‗lib, u о‗ziga ota-onalarning pedagogik bilim, kо‗nikma va

malakalarini oshirish, oiladagi tarbiyada pedagoglar tomonidan ota-onalarga

Кравцов, Г.Г. Личность формируется в семье. Г.Г. Кравцов Дошкольное воспитание, 1991. - № 2.-С.12-17.

Mо‗minova L.R. Nogiron bolalarni oilada tarbiyalash.T.: Respublika oila markazi. 1996 y.

yordam berish, bola tarbiyasi uchun muvofiq sharoit yaratish,bolani tarbiyalashda

ota-onalar va tarbiyachilar, pedagoglarning о‗zaro harakatlarini kiritadi.

YE.A. Arkin, ota-onalar bilan ishlashning asosiy vazifalariga quyidagilarni

kiritgan:

1) bolalaning oilasini о‗rganish;

2) maktab faoliyatida ota-onalarning faol ishtirok etishga jalb etish;

3) rivojlanishida nuqsoni bо‗lgan bolalarni tarbiyalash va о‗qitishdagi oila

tajribasini о‗rganish;

4) ota –onalarga korreksion pedagogika va psixologiya sohasida

tushunchalar berish

Maktab

va oilaning hamkorligi vazifalarini hal

etishda

asosiy

muammolardan biri bu soha faoliyatini yaxshi bilmaslik bir tomondan, ikkinchi

tomondan oila bilan ishlashda faqat an‘anaviy metodlarni qо‗llash bо‗lib, kо‗p

vaqtda pedagoglar va ota –onalar hamkorligining boshqa shakllarini qо‗llash

zaruriyati kelib chiqmoqda.

Bunday hamkorlikni Angliyada о‗rganish ajribasi qiziqarli. Masalan,

Lindon bolalarning tarbiyasida ota-onalarning ishtirokini о‗rgangan.

G. Pag i B. Tayzardlar о‗z tadqiqotlarini ota-onalarni maktab faoliyatiga jalb

etish masalalariga qaratganlar. Bu tadqiqotlar asosida hamkorlikning 5ta asosiy

yо‗nalishlari kо‗rsatib berilgan, bulardan 3tasi mutaxassislarga, ikkitasi ota-

onalarga tavsiya etilgan. posvyatili ryad rabot podklyucheniyu roditeley k

deyatelnosti shkol.

1. «Tarbiyasiz bolalarga yordam berishga harakat qilayotgan mutaxassislar

ota-onalarni bolalarni rivojlanishidagi muhim potensial, shu bilan bir vaqtda

―muammoning bir qismi deb qaraydilar‖.

2.Bolalardagi qiyinchiliklar oiladagi qiyinchiliklar sifatida qaralib, oila

muammolaridan ajratib qaralmaydi. Oilaning boshqa a‘zolarini о‗zgartirishlar

kiritish lozimligiga ishontirmasdan muammoni hal etib bо‗lmaydi

Aytmetova G.SH. Oligofrenopedagogika. T.: 1994.

3. Mutaxassislar bolani uyda о‗qitishga ota-onalarni jalb etib, ular ishga

halaqit bermasdan, balki farzandlarining muvaffaqiyatlariga yordam beradilar.

Ota-onalar farzandlariga yordam berish maqsadida yangi malakalarni egallab

olishlari mumkin.

4. Hamkorlikning yana bir tomoni: ota-onalarning ma‘lumotga ega bо‗lish

huquqlari va maktabga bolalarining hayotiga samarali ta‘sir etish uchun murojaat

qilishlaridir.

5. Ota-onalar о‗zlarini har narsaga qodir kattalar deb hisoblaydilar

1. Oila faqat bolalarnigina emas, balki kattalarning ham ijtimoiylashuvida

muhim omil bо‗lib, unga insonning butun hayoti davomida jismoniy, hissiy va

ijtimoiy rivojlanishi bog‗liq bо‗ladi.

2. Oiladagi tarbiya bola shaxsini ijtimoiylashuvining faqat jamoat

uchungina emas, balki ota-onalarning individual ravishda о‗zlarini ma‘naviy

tomonini farzandlarida namoyon bо‗lishida, bolalar himoyalashda kо‗rinadi.

3. Ota-onalar bilan ishlash bu defektolog faoliyatining murakkab va muhim

tomoni bо‗lib, u о‗ziga ota-onalarning pedagogik bilim, kо‗nikma va

malakalarining darajasini kо‗tarish; ota-onalarga oilada tarbiya bо‗yicha

pedagoglarning yordamini talab etadi.

wwwikipedia.ru.

1 bob bо‘yicha xulosa

Biz tomonimizdan о‗rganilgan adabiyotlarning nazariy taxlili quyidagilarni

kо‗rsatdi:

Nuqsoni bо‗lgan farzandga ega oilaning muammolari uning hayotining turli

doiralarida namoyon bо‗ladi. Insoniyatning rivojlanish tarixida bunday oilaning va

jamiyatning о‗zaro munosabatlari sotsiumning oila va uning ehtiyojlariga bо‗lgan

diqqatning turli darajalari bilan xarakterlanadi. Bunday о‗zaro munosabatlarning

turli bosqichlarini ajratish mumkin.