Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

II BOB FOYDALI QAZILMALAR TURLARI
2.1 Foydali qazilmalarning tarqalganlik darajasi
O’rta Osiyo hududi xilma-xil turdagi qazilma boyliklarga boy bo’lib, bu yerda olmosdan tashqari hamma tabiiy boyliklarning konlari topilgan. Avvalo shuni aytish kerakki, o’tgan asrning 50-yillarida O’rta Osiyoning foydali qazilmalari aniqlanib bo’lindi, degan uzil-kesil xulosaga kelingan edi. Ammo, 50-yillarning boshlaridan boshlab, geologlarning juda katta muvafaqqiyatlarga erishganining guvohi bo’ldik. Foydali qazilmalarning butunlay yangi turlari va ular tarqalishining yangi rayonlari topildi.
Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, bu muvafaqqiyatlarning eng muhim shartlaridan biri, hozirgi zamon geologik nazariy bilimlari va texnikalari bilan qurollangan, xalq orasidan chiqqan yirik mahalliy olimlardir. Bular akademik H.M.Abdullayev, I.Hamraboyev, O.Akramxo’jayev, X.A.Akbarov, K.I.Satpayev, Uteshev va boshqalardir. O’rta Osiyodagi eng qadimgi neft topilgan rayonlardan biri Faro’ona vodiysi bo’lib, bu yerda neft uchun buro’ulash ishlari 1880 yillarda boshlangan edi. Buro’ulash ishlaridan eng muvafaqiyatlilaridan biri Chimyon qishloo’ida qazilgan quduq bo’lib, bu yerda 1900 yilda «Chimyon» jamiyati tashkil etildi. Ikkinchi jahon urushi vaqtida Faro’ona vodiysining Polvontosh (1942), Janubiy – Olamushuk (1943 y), urushdan so’ng Maylisoy (1948 y) va boshqa hududlardan neft qazib olina boshlandi. Surxon – Sherobod vodiysida neft paleogen ohaktoshlarining qatlamlaridan - Xovdog, Uchqizil, Ko’kayti va boshqa konlardan olinmoqda. 1930-yillarda yirik geolog olim, akademik O.S.Vyalov, Buxoro-Xiva neft va gaz saqlovchi tuzilmasini (diperessiya) topgan edi. Buxorodan 140 km shimoli-sharqda yirik Gazli, 1958 yilda Jarqoq konlari ochildi. 1957 yilda Turkmanistonda NebitToo’dan janubda yirik neft va gaz konlari topildi. Keyingi yillarda Turkmanistonning markazida va o’arbiy rayonlarida katta zahiraga ega bo’lgan neft va gaz konlari ochildi. Gaz konlari Ustyurt plotasidagi Shohpata, Kuyanish (yura davri cho’kindi too’jinslari qatlamlari orasida) ochilgan. O’rta Osiyo o’lkasi neft va gaz konlaridan tashqari qo’no’ir ko’mir va toshko’mir zahiralariga boy. Ko’mir konlarining zahirasi bo’yicha birinchi o’rinda Qiro’iziston turadi. Bu yerda ko’mir (sanoat uchun) ishlab chiqarish Qizil-qiyada 1896 yildan, toshko’mir qazib olish esa, 1916 yillardan boshlangan edi. Yirik ko’mir konlari O’zbekiston hududida ham mavjud bo’lib, unga misol qilib Ohangaron, Sharo’un, Boysun, Ko’hitang konlarini ko’rsatish mumkin. Ohangaron qo’no’ir ko’miri ochiq usulda qazib olinib, bu konning zahirasi O’zbekistonda topilgan barcha ko’mir zahirasining 96,5% ini tashkil etadi.
Respublikadagi eng katta konlaridan biri Surxondaryo vodiysining too’li rayonida 600-800 m balandlikda yura davri yotqiziqlari orasida joylashgan Sharo’un ko’mir konidir. Ko’mir yuqori sifatli kokslashgan bo’lib, o’rtacha qalinligi 4,5 metrdan 12 metrgacha yetadi. O’rta Osiyo hududida temir rudasining sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan uncha ko’p bo’lmagan konlari topilgan. Amaliy ahamiyatga ega bo’lgan temir konlaridan Janubiy Qozoo’istonning Aboshol va Xo’jand shahridan shimoli-sharqda joylashgan konlarni ko’rsatish mumkin. Keyingi vaqtda Jizzax shahrining shimoli-o’arbida Uchquloch temir koni topildi. Rangli metall konlaridan O’rta Osiyoda qadimdan foydalanib kelingan. Tyanshanning janubi-o’arbiy tarmoqlaridan biri Qoramazor too’ida rangli metallardan foydalangan izlar bundan dalolat beradi. Rangli metallardan misning ko’plab konlari Qurama too’ining yon-bao’irlarida joylashgan. Bu konlardan qazib olingan xom-ashyo hisobiga Olmaliq too’-metallurgiya kombinati ishlab turubdi. Mis konlarining yangi rayonlari Qizilqum va Janubiy O’zbekistonda aniqlandi. Qo’ro’oshin va rux O’rta Osiyoning juda ko’p rayonlarida topilgan. Eng yirik konlar Haydarkon, Chauvay, Qadamjoy, Molguzor, Magiyon va boshqalardir. Ana shu konlar orasida eng yirik Qadamjoy, Haydarkon (Faro’ona vodiysi), Magiyon too’- metalurgiya kombinati ishlab turibdi. Langar, Ingichka, Qo’ytosh konlari o’zining volfram konlari bilan mashhurdir. Oltin konlari O’rta Osiyoda keng tarqalgan. ⁵
O’zbek geologlari tomonidan Qizilqumda (Muruntovda) topilgan oltin koni dunyodagi eng yirik konlardan biri hisoblanadi. Bu oltin koni boshqa oltin konlaridan farq qilib, u sochilma emas. U tub too’jinslarida hosil bo’lgan. Sochilma oltin konlari O’rta Osiyoda juda ko’p uchraydi, masalan, Nurota too’larida topilgan Marjonbuloq, Zarband va boshqa konlar ham tub too’jinslarida saqlanib sanoatda hozirgi kunda o’zlashtirilmoqda. O’rta Osiyoda metall, rudali va rudasiz foydali qazilmalar ko’p tarqalgan. Bular orasida eng ko’p uchraydigani kaliy tuzlari foydali qazilmalaridir. Eng yirik kaliy konlaridan biri Hisor tizmasining janubi-o’arbiy tarmoqlarida joylashgan Gaurdak konidir. Bu yerda kaliyli tuzlar uch qavatli bo’lib, undagi har bir qavatning qalinligi 400-420 metrgacha yetadi. 1965 yildan boshlab eng yirik konlardan biri hisoblangan Amudaryo o’ng qiro’oo’ida joylashgan Gaurdak koni o’zlashtirilmoqda. Yaqin vaqtga qadar O’rta Osiyo, shu jumladan, O’zbekiston fosforit o’o’itini ishlab chiqarish uchun xomashyoga ega emas edi. Keyingi vaqtlarda Qizilqumda olib borilgan qidiruv ishlari oligiatsen yotqiziqlari qavatlari orasida 0,5-2 metr qalinlikdagi fosforit konlari topildi. Shuningdek, Qizilqumdagi Quljuqtoo’tizmasidagi Toshqazganda grafit konlari ochildi. Sulton Uvays too’ida, Janubiy Faro’ona va Hisor tizmasida asbest konlari topilgan.
O’rta Osiyo hududi qurulish materiallari konlariga ham boy. Bu yerda 100 dan ortiq marmar konlari bor. Eng yirik marmar koni bu o’arbiy Nurota tizmasidagi O’ozo’on marmar konidir. Shuningdek, O’rta Osiyo shifobaxsh va mineral suvlarga, buloqlarga boydir. Bu yerda juda ko’p mineral va issiq buloq suvlari topilgan. Bunga misol qilib Faro’onadagi Chimyon, Polvontosh, Chortoq va Zarafshon vodiysidagi Nagornaya, Buxoro viloyatidagi Sitorai Moxixosa va boshqalarni aytish mumkin.

3.