Toshkent davlat sharqshunoslik instituti falsafa kafedrasi qadimgi dunyo falsafasida ontologik bilimlar

 
Qadimgi Misrda falsafiy fikrlarning paydo bo‘lishi 
Eramizdan oldingi IV-III mingyilliklar orasida yagona Misr davlati paydo 
bo‘lmasdan oldin misrliklar tasavvurida inson tabiati, o‘limi va narigi dunyodagi 
hayoti haqida muayyan qarashlar shakllangan edi. Misrliklar fikricha: “Ismga ega 
bo‘lmagan narsa, mavjud bo‘lmaydi”. Shuning uchun tabiiyki, qabr toshida 
abadiylashtirilgan ism o‘lgan kishi hayotini abadiylashtiradi; va aksincha, ismni 
yo‘q qilish, uni egasini yakson qilish bilan barobardir. Misrliklar tasavvurida 
jasadni butun holda saqlash narigi dunyodagi abadiy hayotga zamin bo‘lar edi. 
Shuning uchun jasadni mumiyolash rasm bo‘lgan.
Narigi dunyodagi abadiy hayotga qarshi bo‘lgan aqidani ifodalovchi asar 
bo‘lgan “Arfa chaluvchining qo‘shig‘i” O‘rta saltanat davrida, ya’ni eramizdan 
oldingi III mingyillik oxirida XI sulola fir’avni Intef hukmronligi davrida paydo 
bo‘lgan edi.
Bu asarda qayd etilishicha, yerdagi barcha narsa foniy bo‘lib, hammasi yo‘q 
bo‘lishi muqarrardir; asrlar davomida kishilik jamiyatidagi avlodlar birlari ketidan 
boshqalari qabrga manzil tutadilar, qabr yodgorliklari yemiriladi va yo‘qoladi, va 
ko‘milganlardan hatto hech qanday esdalik qolmaydi; faqat qadimgi dunyoning 
donishmandlari bo‘lgan Imxotep va Djedefxorni shuning uchun eslaydilarki, 
ularning aytganlarini hamma biladi va takrorlab turadi; o‘lganlardan hech biri 
narigi dunyodan qaytib kelmaganki, tiriklarga ularni nima kutayotganligini 
gapirib bersa; shuning uchun hayotning barcha ne’matlaridan foydalanish kerak, 
shodu-xurramlik va lazzatlanish zarur, negaki, o‘limning barhaqligini hech 
qanday narsa bartaraf qila olmaydi.

---

“Arfa chaluvchining qo‘shig‘i” yerdagi hayotga yuqori baho beribgina 
qolmay, narigi dunyoga nisbatan bo‘lgan e’tiqodga, yashirmasdan, umidsizlarcha 
qarashni boshlab berdi.
Berlinda saqlanayotgan papiruslarda bitilgan qadimgi Misr adabiyotining eng 
qiziq va mashhur asari “Hayotdan hafsalasi pir bo‘lgan kishining o‘z ruhi bilan 
suhbati”, deb nomlangan. Papirus O‘rta saltanat davriga taalluqlidir. “Suhbat” 
savol-javob shaklida bo‘lib, hayotdan to‘ygan va o‘zini o‘zi o‘ldirmoqchi bo‘lgan 
shaxsning o‘z ruhi bilan ichki muloqotidirki, unda ruh hayotni zarurligini 
ta’kidlab, uni sohibini o‘z ra’yidan qaytarmoqchi bo‘lgan.
“Bugun men yuragimni kimga ochay?” “Hafsalasi pir bo‘lgan kishi”ning 
javobi ham o‘ziga xos: “Yuraklar ochko‘zlik bilan to‘lib toshgan, har kim 
birovning haqiga qo‘l cho‘zadi”; “Olijanob kishilar yo‘qligidan, mushtumzo‘r-
larga keng maydon ochiq”; “Behayo o‘z qurbonini toptaydi, kishilarga esa, tomo-
sha bo‘lsa-bas!”; “Ilgarigi yaxshi zamonlarni hech kim eslamaydi. Yaxshilikka 
yaxshilik 
qaytishini 
kutmaysan”; 
“Do‘stlar 
po‘panak 
bosib 
qoldilar, 
birovlardangina rahm-shavqat kut”; “Adolatli kishilar yo‘q, yer makkorlarga 
berilgan”; “Qabohat yer yuzini bosib ketgan, uning boshi ham, oxiri ham yo‘q”.
“Hafsalasi pir bo‘lgan”ga e’tiroz bildirib, uning “ruhi” yer yuzidagi tartiblarga 
to‘xtalmaydi, ammo o‘lim va narigi dunyo to‘g‘risida butunlay boshqa nuqtai 
nazarni bayon qiladi. Uning fikricha, o‘lim va narigi dunyo to‘g‘risida 
o‘ylashning hech keragi yo‘q; ehromlar va maqbaralar qurishning ham zaruriyati 
yo‘q. Ular baribir buziladilar va hech kimga yaroqsiz holatga tushadilar. Shuning 
uchun hayotning lazzatlaridan foydalanish kerak.
Qarshimizda qadimgi Misr jamiyati ijtimoiy fikrining ikki bir-biriga qarshi 
oqimi vakillarining savol-javoblari turganligi ayondir. “Hafsalasi pir bo‘lgan 
kishi” muhofizakor (konservativ) yo‘nalish vakili bo‘lib, an’anaviy ta’limot 
bo‘lgan o‘lim va narigi dunyodagi hayotga qat’iy ishonadi va jamiyatdagi yangi 
munosabatlarni shafqatsiz va chidab bo‘lmas, deb qoralaydi. Uning “ruhi” esa, 
bar aks, hamma tomonidan qabul qilingan abadiy barhayotlik diniy aqidasini 
tanqid qilib, qanday ko‘rinishda bo‘lmasin insonni o‘z hayoti bilan murosaga 
kelishga undaydi.