Toshkent davlat texnika universiteti

6 – Ma’ruza. Mavzu: Avtomatlashtirilgan loyihalashning texnikaviy vositalari 

Xotirada saqlovchi qurilmalar

 

 

Ma’ruza rejasi: 

1.  Xotirada saqlovchi qurilma 

2.  Kesh-xotira 

3.  Operativ xotira 

4.  Operativ xotira ildamligi 

 

Tayanch so‘zlar va iboralar 

Sig„im, ildamlilik, informatsiyani saqlashning solishtirma narxi, o„ta operativ xotira, operativ 

xotira,  tashqi  xotira,  kesh-xotira,  fizik  operativ  xotira,  virtual  operativ  xotira,  operativ  xotira 

ildamligi. 

 

6.1. Xotirada saqlovchi qurilma (XQ) 

Xotira  nimtizimining  xarakteristikalari  va  strukturasi  ham  EHM  unumdorligiga  katta  ta‟sir 

qiladi; ular xotirada saqlovchi qurilmalar majmuida realizatsiya qilinadi. 

XQlarining  asosiy  parametrlariga  sig„im,  ildamlik  (

быстродействие)  va  informatsiyani 

saqlashning solishtirma narxi kiradi.  

XQ sig‘imi – XQda saqlanishi mumkin bo„lgan ma‟lumotlarning maksimal miqdori (bit, bayt 

va h.k.larda ifodalanadi). 

XQ  ildamligi  informatsiyani  yozish  va  o„qishga  sarflanadigan  vaqtni  tavsiflaydi.  XQ 

ildamliligini baholash uchun informatsiyani yozish va o„qish jarayonlarining turli vaqt nisbatlaridan 

foydalanishadi.  Masalan,  tanlash  (

выборка)  vaqti 

t

выб

  –  XQga  ma‟lumotlarni  o„qishga  so„rov 

kelganidan to XQ chiquvchi shinalarida informatsiya paydo bo„lgunicha ketadigan vaqt; sikl vaqti 

t

ц

 

– XQga ikki ketma-ket murojaatlar orasidagi eng qisqa vaqt. 

Informatsiyani saqlashning solishtirma narxi – bir birlik informatsiyani saqlash narxi, u kapital 

va ekspluatatsion xarajatlarni hisobga oladi. 

XQni har xil belgilar bo„yicha klassifikatsiya qilish mumkin. 

E H M   x o t i r a s i n i n g   u m u m i y   s t r u k t u r a s i d a   b a j a r i l a d i g a n   f u n k t s i y a l a r  

b o „ y i c h a   xotiraning uch darajasini ajratishadi (mos ravishda XQning uch turi):  

- o‘ta operativ xotira (O„OXQ);  

- operativ xotira (OXQ);  

- tashqi xotira (TXQ). 

EHM  xotirasini  bir  necha  ierarxik  darajalarga  bunday  bo„linishi  bir  darajali  XQlarida  qator 

qarama-qarshi  talablarni  qoniqtirish  imkoni  bo„lmaganligi  bilan  tushuntiriladi:  xotiraning  katta 

sig„imi,  yuqori  ildamlik,  informatsiyani  saqlash  solishtirma  narxining  pastligi  va  gabarit 

o„lchamlarining kichikligi. TXQ eng katta sig„imga ega, o„ta operativ  O„OXQ eng yuqori ildamlik 

bilan  tavsiflanadi.  O„OXQ  sifatida  ko„pincha  kesh-xotiradan  foydalanishadi;  unda  asosiy  OXQdan 

eng  ko„p  foydalanadigan  komanda  va  ma‟lumotlarning  nusxalari  saqlanadi.  Kesh-xotira  ichidagi 

narsalarni  shakllantirish  dastur  ishtirokisiz  apparat  vositalari  bilan  amalga  oshadi;  ular  OXQga 

murojaat qilib, amalda ko„p hollarda kesh-xotiradan tanlab olingan informatsiya bilan ishlanadi. 

X o t i r a d a   s a q l a y d i g a n   e l e m e n t l a r   ( X E ) l a r n i n g   i s h l a s h   p r i n t s i p i  

b o „ y i c h a   XQlari  yarimo‘tkazgichli,  qo‘zg‘almas  va  qo‘zg‘aluvchi  XE  magnitli,  optik  va 

boshqalar.  Hozirgi  paytda  O„OXQ  va  OXQlar  uchun  asosan  yarimo„tkazgichli  XQlaridan,  TXQlar 

uchun qo„zg„aluvchi XEli magnitli XQlaridan foydalanilmoqda. 

X Q g a  

m u r o j a a t  

q i l i n a y o t g a n  

o p e r a t s i y a l a r  

t a r k i b i  

b o „ y i c h a  

informatsiyalarni  yozib  olish  va  o‘qish  imkoniyatiga  ega  XQ,  informatsiyani  faqat  o‘qiydigan 

XQlarni farqlashadi. Doimiy XQlarini ikki turga ajratishadi: 

- dasturlanadigan; ularda informatsiyani faqat bir marta yozish mumkin; 

- qayta dasturlanadigan; ularda kichik tezlikda bo„lsa ham informatsiyani bir necha marta qayta 

yozish mumkin 

---

 

47 

I n f o r m a t s i y a g a   k i r i s h   ( д о с т у п ) n i   t a s h k i l   q i l i s h   b o „ y i c h a   ixtiyoriy 

(to‘g‘ridan-to‘g‘ri) va ketma-ket kiradigan XQ, informatsiyani faqat o‘qiydigan XQlarni farqlashadi. 

Ixtiyoriy  kiriladigan  XQlarda  [O„OXQ,  OXQ  va  magnit  disklarida  to„plovchilar  (MDT)] 

informatsiyani qidirish vaqti informatsiya joylashishiga bog„liq emas yoki juda kam bog„liq bo„ladi. 

Ketma-ket  kiriladigan  XQlari  uchun  informatsiyani  qidirish  vaqti  informatsiyaning  tashuvchida 

joylashishi  bilan  aniqlanadi,  masalan,  magnit  lentasida  to„plovchilarda  (MLT).  XQga  murojaat 

qilinganda  baravariga  ikkilangan  razryadlarning  ma‟lum  miqdori  o„qiladi;  bu  tanlab  olish  kengligi 

deb ataladi. 

I n f o r m a t s i y a n i   j o y l a s h t i r i s h   v a   q i d i r i s h   u s u l i   b o „ y i c h a   XQni  adresli 

[XQda saqlanayotgan informatsiyaning har bir birligiga (bayt yoki so„z) qandaydir kod mos keladi;  

bu  kod  xotirada  informatsiya  joylashishini  aniq  (bir  ma‟noda)  aniqlaydi]  va  adressiz  (bunda 

informatsiya adresi bo„yicha emas, balki boshqa belgilari bo„yicha qidiriladi)ga bo„lishadi. 

Adressiz XQlari orasida ularning uch turi keng tarqalgan: 

1)  stek  (stekli  xotira),  unda  informatsiya  xotiraning  bir  o„lchovli  zonasidagi  bittagina 

yacheykasi (steka cho„qqisi) orqali yoziladi va o„qiladi. So„z yozilib yoki o„qilib borilgani sari stek 

ichidagi bor narsa surilib boradi. Stekda informatsiyani o„qish: «oxirgi yozilgan so‘z birinchi bo‘lib 

o‘qiladi» qoidasiga bo„ysunadi. Bu mini va mikro-EHMlarda uzilishlarga ishlov berishda protsessor 

holatini eslab qolish uchun stekdan keng foydalanish imkonini beradi; 

2) magazinli xotira – bu ham bir o„lchovli xotira; unda yozuv doim boshlang„ich yacheykada 

yoziladi, o„qish esa – oxirgi to„ldirilgan yacheykadan boshlanadi. Unda o„qishda: «birinchi yozilgan 

so‘z birinchi o‘qiladi» printsipi amalga oshadi; 

3) assotsiativ xotira; unda informatsiyani  qidirish xotiraning hamma yacheykalarida unda bor 

narsa (assotsiativ belgi) bo„yicha baravariga amalga oshadi. Bu ba‟zi hollarda ma‟lumotlarni qidirish 

va ularga ishlov berishni sezilarli tezlashtirdi.