Toshkent davlat texnika universiteti

Grafikaviy informatsiyani kirituvchi qurilmalar 

Grafikaviy  informatsiyani  (GI)  raqamli  shaklga  o„zgartirish  jarayoni  quyidagi  bosqichlardan 

iborat:  

1) o„qish;  

2) kodlash. 

O‘qish  –  grafikaviy  elementni  (nuqta,  chiziq,  elementar  fragment)  va  qabul  qilingan 

koordinatalar tizimida uning koordinatalarini aniqlash. 

Kodlash – o„qilgan informatsiyani belgilangan qoidalarga muvofiq raqamli kodga aylantirish. 

O„qish jarayonida i n s o n   i s h t i r o k i n i n g   d a r a j a s i   b o „ y i c h a   GI kiritish qurilmalari 

va avtomatik va yarim avtomatik qurilmalarga bo„linadi. 

GI  avtomatik  kiritish  qurilmalari  o„zgartirishning  kuzatuvchi  yoki  yoyuvchi  (skanirovka 

qiluvchi) metodlaridan foydalanishadi. Birinchi holda ishchi organ abstsissa o„qi bo„ylab o„zgarmas 

tezlikda  siljib  berilgan  egrilik  chegarasini  kuzatadi  (o„zgartiriladigan  egrilik  ordinata  o„qi  bo„yicha 

ishchi  organ  og„ishining  son  qiymatlari  ko„rinishida  ifodalanadi).  Ikkinchi  holda  abstsissa  o„qi 

bo„ylab  qandaydir  qadamda  ishchi  organ  tasvirni  skanerlashni  amalga  oshiradi.  Bunda  berilgan 

egrilik bilan skanerlovchi nur kesishish nuqtalarining ordinatalari qayd qilinadi. GI kiritish avtomatik 

---

 

64 

qurilmalari  faqat  murakkab  bo„lmagan  rasmlarni,  masalan  bitta  argumentning  birgina  ma‟nosi 

bo„lgan funktsiyalarining grafiklarini kodlashda qo„llanadi, chunki murakkab tasvirlarni kiritayotgan 

tasvir elementlarini tanishda ancha qiyinchiliklar tug„iladi. 

Yarimavtomatik  qurilish  qurilmalari  murakkab  grafikaviy  tasvirlarni,  masalan  mashinasozlik 

chizmalarini,  tasvirlashda  foydalaniladi.  Ularda  GIni  o„qishni  shchup  (щуп)  yoki  vizir  yordamida 

operator  bajaradi.  O„qilgan  informatsiyani  elektron  blok  qabul  qiladi  va  kodlaydi.  U  oraliq 

tashuvchiga,  masalan  magnitli  lentaga,  yozilishi  yoki  kanal  bilan  tutashish  bloki  orqali  EHMga 

uzatilishi mumkin. 

GI  kiritish  qurilmasi  ishchi  maydon  –  planshetga  ega  bo„ladi,  unda  hujjat  hamda  alfavitli-

raqamli informatsiyani kiritish uchun alfavitli-raqamli va funktsional klaviaturalar joylashadi. 

Planshetda ishchi organ koordinatalarini tavsiflovchi k o d l a r n i   o l i s h   u s u l i   b o „ y i c h a  

GIni kiritish qurilmalarini optik-mexanik, setkali va boshqalarga bo„lish mumkin. 

Optik-mexanik  qurilmalarda  qo„zg„aluvchi  koordinat  tizimidan  foydalanishadi.  Registratsiya 

qiluvchi organ – krestli linza ko„rinishidagi vizir – ishchi maydon bo„ylab ikkita karetka yordamida 

siljiydi.  Aylanuvchi  o„yiqli  disk  vizir  bilan  bog„langan.  Fotoelektrik  datchik  impulslarni  ishlab 

chiqadi, ular soni vizir siljishiga proportsional. x va y koordinatalari bo„yicha siljishga mos impulslar 

sonini  schyotchiklar  hisoblaydi.  Karetka  harakati  tugagach  schyotchiklarda  qayd  qilingan  kodlar 

koordinatalar  qiymatlariga  mos  keladi.  Bu  qurilmalarda  koordinatalarni  o„lchash  aniqligi  0,25...0,4 

mm. Ularning kamchiligi – mexanik uzellarning murakkabligidir. 

GIni kiritish setkali qurilmalari murakkab qo„zg„aluvchi mexanik uzellarga ega emas. Planshet 

tekisligi  bir-biri  bilan  elektr  izolyatsiyalangan  o„zaro  perpendikulyar  shinalar  bilan  diskretlanadi. 

Registratsiya qiluvchi organ (shchup) va setka o„tkazgichlari orasidagi aloqa sig„imli, induktiv yoki 

kontaktli  bo„lishi  mumkin.  Birinchi  ikki  holda  setka  shinalari  tok  impulsi  bilan  ketma-ket 

induktsiyalanadi  (uyg„onadi).  Shchup  ostida  joylashgan  shina  uyg„ongan  paytda  shchup  datchigida 

EYuK  uyg„onadi.  Bu  signal  kuchaygandan  so„ng  schyotchik  to„lishi  jarayonini  tugatadi. 

Schyotchikda fiksatsiyalangan kod koordinata qiymatiga mos bo„ladi. Kontakt qurilmalarda shchupni 

bosib setka o„tkazgich (sim)larini tutashtirishadi. Setkali kiritish qurilmalarda o„lchash aniqligi setka 

qadami bilan aniqlanadi va odatda 0,25... 0,5 mm bo„ladi. 

Qolgan  qurilmalarga  akustik  va  rezistivli  qurilmalar  kiradi.  Akustik  qurilmalarning  ishlash 

printsipi  manba  (ishchi  organ)dan  priyomnikkacha  tovush  tarqalishi  vaqtini  o„lchashga  asoslangan. 

Akustik  qurilmalarning  kamchiliklari  –  to„siqqa  bardoshligi  va  aniqligining  kamchiligidir.  Rezistiv 

qurilmalarda  o„tkazuvchanligi  bir  xil  bo„lgan  o„tkazuvchi  materialdan  qilingan  planshetdan 

foydalaniladi.  Planshet  chekkalari  stabil  ta‟minlash  manbasiga  ketma-ket  ulanadi.  Informatsiyani 

tashuvchi rezistiv qatlamga tekkunicha zond bilan sanchib qadaladi. Bunda zonddagi kuchlanish mos 

koordinataga proportsional bo„ladi. Aniqligining kamligi va chizmani sanchib teshish zarurati tufayli 

bunday qurilmalardan keng foydalanilmadi.