Toshkent davlat yuridik universiteti soliq huquqi

Soliq qonunchilik hujjatlarining prinsiplari. O‘zbekiston Respublikasida soliq tizimining o‘ziga xos xususiyatlarini uning prinsiplarida ko‘rishimiz mumkin. Har qanday davlat faoliyati singari soliq solish ham ma’lum bir prinsiplarga tayangan holda amalga oshiriladi. Soliq tizimi prinsiplari obyektiv qonuniylikni aniqlashning va undan aql-idrok bilan foydalanishning shakllaridan biri hisoblanadi. Agar soliq tizimi prinsiplari buzilsa, u bevosita amaliy vazifalarni hal etishga to‘sqinlik qiladi. Soliq tizimi prinsiplari turli-tuman bo‘lib, bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘zbekiston Respublikasida soliq qonunchilik hujjatlari quyidagi prinsiplarga asoslanadi:

• 
  soliq solishning majburiyligi. Soliq to‘lovchi – yuridik va jismoniy shaxslar Soliq kodeksida belgilangan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashi shart (bu holat konstitutsiyaviy norma talabidan kelib chiqadi);
  
• 
  soliq solishning aniqligi, ya’ni har bir soliq to‘lovchi qaysi soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni, qachon, qancha miqdorda hamda qay tartibda to‘lashi kerakligini aniq bilishi, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning elementlari aniqlangan bo‘lishi lozim.
  

(Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga asosan, Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq summasi mol-mulkning 1-yanvarda bo‘lgan holatiga ko‘ra inventarizatsiya qiymatidan va belgilangan stavkadan kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi. Bir nechta mulkdorning umumiy ulushli mulkida bo‘lgan imoratlar, binolar va inshootlar uchun jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq mulkdorlarning har biri tomonidan ularning ushbu imoratlar, binolar va inshootlardagi ulushiga mutanosib ravishda to‘lanadi. Soliq stavkasi tegishli tartibda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan belgilanadi. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni soliq davri uchun to‘lash hisobot yilining 15-oktabriga qadar amalga oshiriladi).

• 
  soliq solishning adolatliligi. Soliq solish umumiy bo‘lib, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha imtiyozlarni belgilash ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo‘lishi kerak. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha yakka tartibdagi xususiyatga ega bo‘lgan imtiyozlar berilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar kamsitish xususiyatiga ega bo‘lishi mumkin emas hamda ijtimoiy, irqiy, milliy, diniy va boshqa shu kabi mezonlardan kelib chiqqan holda qo‘llanilishi mumkin emas.
  

Masalan, yakka tadbirkor A.Axmedovga yoki “Sharq” ishlab chiqarish korxonasini mol-mulk solig‘i yoki boshqa soliq va majburiy to‘lovlardan ozod qilish yuzasidan imtiyoz berish mumkin emas. Imtiyoz ma’lum bir toifani, masalan, urush nogironlari va qatnashchilari, shuningdek doirasi qonun hujjatlari bilan belgilanuvchi ularga tenglashtirilgan shaxslarning yer solig‘idan ozod qilinishi yoki ma’lum bir ishlab chiqaruvchilarni, masalan, davolash muassasalari huzuridagi davolash, ishlab chiqarish ustaxonalarini foyda solig‘idan ozod qilinishi kabi imtiyozlar belgilangan;

• 
  soliq tizimining yagonaligi. Soliq tizimi O‘zbekiston Respublikasining butun hududida barcha soliq to‘lovchilarga nisbatan yagonadir. O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududi doirasida tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) yoki moliyaviy mablag‘larning erkin muomalada bo‘lishini bevosita yoki bilvosita cheklab qo‘yadigan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar belgilanishiga yo‘l qo‘yilmaydi;
  
• 
  soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining oshkoraligi. Soliq solish masalalarini tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlar rasmiy nashrlarda e’lon qilinishi shart. Barchaning e’tibori uchun rasmiy e’lon qilinmagan normativ-huquqiy hujjatlar kuchga kiritilmagan hujjat sifatida huquqiy oqibatlarni keltirib chiqarmaydi va soliq sohasidagi munosabatlarni tartibga solishga, ulardagi ko‘rsatmalar bajarilmaganligi uchun biron bir sanksiyani qo‘llashga asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin emas;
  
• 
  soliq to‘lovchining haqligi prezumpsiyasi – soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlaridagi bartaraf etib bo‘lmaydigan barcha qarama-qarshiliklar va noaniqliklar soliq to‘lovchining foydasiga talqin qilinishi.
  

1.3.Soliq huquqi predmeti, usuli va manbalari
Soliq huquqining predmeti.

O‘zbekiston Respublikasida amaldagi holatdan kelib chiqadigan bo‘lsak, soliq huquqining mustaqil soha sifatida shakllanayotganini ko‘rishimiz mumkin.

Soliq huquqi – bu soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni belgilash, joriy etish, hisoblab chiqarish, to‘lash hamda soliq majburiyatlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar yig‘indisidan iboratdir.

Soliq huquqining mazmunini ochib berishda u orqali tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar doirasi (predmeti), tartibga solish uslubi, tizimi va manbalari to‘g‘risida tushunchalarga ega bo‘lish lozimdir.

Soliq huquqi ma’lum bir ijtimoiy munosabatlar guruhini tartibga solib, mazkur munosabatlar uning predmetini tashkil etadi.

Soliq huquqi tomonidan tartibga solinadigan munosabatlarga, ya’ni predmetiga (O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi va boshqa qonun hujjatlariga tayanib) quyidagilarni kiritish mumkin:

1. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni belgilash bo‘yicha yuzaga keladigan munosabatlar;

2. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni joriy etish bo‘yicha yuzaga keladigan munosabatlar;

3. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarish bo‘yicha yuzaga keladigan munosabatlar;

4. Davlat budjetiga soliqlarni to‘lash bo‘yicha yuzaga keladigan munosabatlar;

5. Davlat maqsadli jamg‘armalariga soliqlarni to‘lash bo‘yicha yuzaga keladigan munosabatlar;

6. Soliq majburiyatlarini bajarish (javobgarlikni belgilash) bo‘yicha yuzaga keladigan munosabatlar.

Qayd etilgan barcha ijtimoiy munosabatlarda davlat organi ishtirok etadi. Bu qonuniydir, chunki soliq solish davlat funksiyalarini amalga oshirish shakllaridan biridir.

Soliq sohasida davlat nomidan harakat qiladigan va uning xohish-irodasini ifodalaydigan davlat organi (mansabdor shaxs)ning ishtirokisiz, soliq huquqi predmetini tashkil etuvchi ijtimoiy munosabatlar bo‘lishi mumkin emas. Shu sababli ikki fuqaro o‘rtasida vujudga keladigan, xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida shartnoma munosabatlari soliq huquqi predmetiga kirmaydi. Chunki ular tegishli huquq sohalari normalari bilan tartibga solinadi.

Soliq huquqining predmeti – soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni belgilash, joriy etish, hisoblab chiqarish hamda O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjetiga va davlat maqsadli jamg‘armalariga to‘lash bilan bog‘liq munosabatlarni, shuningdek soliq majburiyatlarini bajarish bilan bog‘liq munosabatlarni tashkil etadi.

Shuningdek, soliq huquqi soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni belgilash, joriy etish, hisoblab chiqarish hamda O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjetiga va davlat maqsadli jamg‘armalariga to‘lash bilan bog‘liq munosabatlarni, shuningdek soliq majburiyatlarini bajarish bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga soluvchi normalar yig‘indisidan iboratdir.

Soliq huquqining usuli. Huquqiy tartibga solishning maxsus usulini, xususan, davlat-hokimiyat ko`rsatmalari usuli soliq munosabatlarini tartibga solishga ham to`liq darajada xosdir. “Pozitiv majbur qilish, man etish, ba’zan ruxsat berish usulini qo`llashda ifodalangan maxsus yuridik tartibot” ¹² soliq huquqida ham foydalanaladi.

Soliq huquqi ham boshqa huquq sohalari singari o‘zining tartibga solish uslubiga egadir. Soliq huquqi tartibga solish funksiyasini amalga oshirib, soliq solish jarayonidagi munosabatlar ishtirokchilarining xulq-atvorini tartibga soluvchi huquqiy vositalar yoki uslublarning muayyan majmuidan foydalanadi.

Tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar doirasi bo‘yicha, ya’ni predmet bo‘yicha amaldagi huquq tarmoqlari ko‘pincha o‘zaro juda yaqin bo‘lib, ayrim hollarda o‘zlarining asosiy ko‘rinishlarida hatto bir-biriga mos ham keladi.

Huquqning har qanday tarmog‘i huquqning o‘z tabiatida joylashgan ijtimoiy munosabatlarga huquqiy ta’sir etishning uch uslubidan foydalanadi, bular:

1. 
   yozma buyruq, ko‘rsatma - huquq normasida nazarda tutilgan sharoitlarda u yoki bu harakatni amalga oshirish, ya’ni boshqacha emas, balki aynan shunday harakat qilish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri yuridik majburiyatni zimmaga yuklashdir. (Masalan, soliqlarni to‘lash majburiyatini yuklanishi);
   
2. 
   man etish, taqiqlash – amalda bu ham ko‘rsatma, ammo u teskari, ya’ni huquq normasida nazarda tutilgan sharoitlarda u yoki bu harakatlarni amalga oshirmaslik bo‘yicha yuridik majburiyatni zimmaga yuklashdir. (Masalan, soliqlarni natura shaklida to‘lanishini taqiqlanishi);
   

4. 
   ruxsat berish – huquq normasida nazarda tutilgan sharoitlarda u yoki bu harakatlarni o‘z xohishi bo‘yicha amalga oshirish uchun yuridik ruxsat berilishidir.
   

(Masalan, soliq solishni soddalashtirilgan tizimini joriy etilishi. Masalan, soliq to‘lovchi soliqlarni to‘lashda yoki umumbelgilangan soliqlarni to‘lashi yoki soddalashtirilgan soliq solish tizimiga ko‘ra soliqlarni to‘lashi mumkin. Ikkala holatda ham soliqni, albatta, to‘laydi, faqat to‘lash usulini o‘zi tanlash imkoniyati beriladi).

Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning ko‘rsatilgan usullaridan huquqni u yoki bu tarmog‘ining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda foydalaniladi.

Soliq huquqining tartibga solish usuliga davlat organi yoki mansabdor shaxs tomonidan chiqariladigan ko‘rsatmalar xosdir. Soliq munosabatlarining boshqa tomoni ushbu ko‘rsatmaga bo‘ysunishga majburdir. Bu shuni anglatadiki, davlat organining hokimiyat ko‘rsatmalari yordamida davlat amalda o‘zining soliq sohasidagi vakolatlarini amalga oshiradi.

Demak, davlat nomidan harakat qiladigan va soliq munosabatlarida uning manfaatlarini ifoda etadigan, davlat organlarining o‘z xohish-irodasini bildirishi – bir tomonlama va majburiy bo‘lishi yaqqol ko‘rinadi. Bunda soliq sohasida tomonlarning yuridik jihatdan tengsizligi vujudga keladi.

Aynan mana shu sababli soliq huquqining asosiy usuli, ya’ni soliq munosabatlari ishtirokchilarining xulq-atvoriga ta’sir ko‘rsatish uslub va vositalari – davlat-hokimiyat ko‘rsatmalari usuli hisoblanadi. Ushbu usulning qo‘llanishi jamiyatning muhim ijtimoiy va iqtisodiy vazifalarini amalga oshirish uchun kerak bo‘lgan soliq tizimini tashkil etish zarurati bilan belgilanadi.

Soliq huquqining huquq tizimida tutgan o‘rni. Soliq tizimi murakkab va ko‘p qirrali jarayonlardan biri bo‘lganligi sababli, huquqshunos olimlar o‘rtasida uning qaysi huquq sohasi normalari bilan tartibga solinishi bo‘yicha yagona fikr mavjud emas. Yuridik adabiyotlarda huquqshunos olimlarning ikki xildagi qarashlari mavjud bo‘lib, soliq solish jarayonida yuzaga keladigan munosabatlar – moliya huquqi yoki huquqning mustaqil sohasi hisoblangan – soliq huquqi tomonidan tartibga solinishi ko‘rsatib o‘tilgan.

Moliya huquqi predmetini tashkil etuvchi ijtimoiy munosabatlarning muayyan doirasi soliqlarni belgilash va undirib olish bilan bog`liq. Ular moliya huquqining normalari bilan tartibga solinib, bu normalar majmui uning institutlaridan biri – soliq huquqini tashkil etadi. Shuni hisobga olgan holda, soliq huquqi deganda, soliqlarni belgilash va undirib olish jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi moliyaviy-huquqiy normalar majmuini tushunish qabul qilingan.

Hozirgi vaqtda iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni tartibga solishda soliqlar rolining ortib borishi bilan ko`pgina tadqiqotchilar soliq huquqini huquqning mustaqil tarmog`i sifatida ko`rib chiqishga moyildir. Soliqlarni belgilash va undirib olish bilan bog`liq bo`lgan ijtimoiy munosabatlarning o`ziga xos muayyan xususiyatlari bo`lishi tabiiydir, bunday o`ziga xos xususiyatlar budjet, bank va boshqa moliyaviy munosabatlarga ham xos bo`lib, shunga qaramasdan, ular moliya huquqi predmeti doirasidan chetga chiqmaydi. Ushbu barcha munosabatlar, oxir-oqibatda davlatning moliyaviy faoliyati bilan bog`liqdir. Davlat moliyaviy faoliyati sohasi huquqning boshqa tarmoqlari normalari ta’siridan ajratilmagan bo`lib, ular vositasida moliya huquqi predmeti bilan qamrab olinmaydigan, unda yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlar tartibga solinadi. Shu tariqa huquq turli tarmoqlarining o`zaro ta’siri yuzaga keladi. Shu jihatdan soliq huquqi moliya huquqi bilan uzviy bog‘liqdir. Shuningdek, soliq huquqi moliya huquqidan tashqari konstitutsiyaviy huquq, budjet huquqi va ma’muriy huquq bilan ham uzviy bog`langandir.

Konstitutsiyaviy huquq huquqning barcha tarmoqlari, shu jumladan soliq huquqi uchun asosiy negizga ega. Konstitutsiyaviy huquq normalari davlatning soliq tizimlarining huquqiy asoslari, shuningdek soliq sohasidagi davlat vakolatli organlari va ijroiya hokimiyati vakolatlarini belgilaydi. Xususan, mamlakatimizning ushbu Asosiy Qonuni 123-moddasida respublika hududida yagona soliq tizimi amal qilishi, soliqlarni joriy qilish huquqi esa faqat O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga tegishli ekanligi nazarda tutilgan. Bundan tashqari, Konstitutsiyaning 51-moddasida fuqarolarning qonunchilik bilan belgilangan soliqlarni to`lash majburiyati mustahkamlab berilgan. Shuningdek, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni belgilash huquqini berish bo`yicha alohida vakolatini ham mustahkamlab beradi (O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 78-modda 8-bandi, 100-modda). Ushbu qoidalar soliq huquqi normalarida aniqlashtirib berilgan. Shunday qilib, konstitutsiyaviy huquq nafaqat umuman soliq huquqi dastlabki asoslarni mustahkamlab beradi.

Ma’muriy huquq davlat hayotining barcha sohalarida, shu jumladan soliq sohasida amalga oshiriladigan ijroiya hokimiyati sohasida tarkib topadigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi.

Moliya qonunchiligi ichida budjet huquqi normalari ajratiladi, ko`pincha ular moliya huquqining Davlat budjeti daromadlari va xarajatlarini tartibga soluvchi boshqa normalari bilan qo`shilib ketadi. Masalan, soliq huquqi normalari budjet huquqining Davlat budjeti daromadlari xususiyati, tarkibi va hajmi, ularning kelib tushish tartibi (belgilangan soliqlarni to`lash tartibi va muddatlari)ni aks ettiruvchi qismi tomonidan qamrab olsa, budjet huquqi budjet qurilishi va davlat budjet tizimi; budjet tizimi daromadlar va xarajatlar tuzilmasi, ularni budjet tizimi bo`g`inlari o`rtasida taqsimlash tartibi; umuman davlat va uning subyektlari (budjet sohasidagi ma’muriy-hududiy tuzilmalar) vakolatlari (budjet huquqlari); budjet jarayonini tashkil etish, ya’ni budjetni shakllantirish tartibi hamda uning ijrosi to`g`risidagi hisobot; budjet nazorati¹³.
Soliq huquqi huquqning ayrim boshqa tarmoqlari (mehnat huquqi, yer, jinoyat va h.k. huquq) bilan muayyan o`xshashlikka va farqqa ega. Ammo barcha hollarda respublika huquq tizimining boshqa tarmoqlaridan soliq huquqini ajratishning asosiy mezoni bo`lib uning predmeti va u bilan belgilanadigan huquqiy tartibga solish usulining o`ziga xos xususiyatlari xizmat qiladi. Soliq huquqining o`ziga xos xususiyatlarini aniqlash, uni huquqning boshqa tarmoqlaridan ajrata bilish juda katta amaliy ahamiyatga egadir, chunki uning o`ziga xosligi va mazkur faoliyatga xos bo`lgan umumiy prinsiplarini hisobga olgan holda, soliq tizizmini aniq tashkil etishga imkon beradi, soliq huquqiy normalarni to`g`ri tushunish va qo`llashga yordam beradi.

Soliq huquqining tizimi. Soliq solish jarayonida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq normalariga ham ularning o‘zaro uzviy bog‘liqligi xos bo‘lib, bu bog‘liqlik nafaqat ularni chiqargan hokimiyat va boshqaruv organlarining holati hamda ushbu normalarni qo‘llash sohasi bilan, balki huquqiy tartibga solish predmetining ichki tuzilmasi qonuniyatlari bilan ham belgilanadi.

Demak, soliq huquqi o‘zining ichki tuzilmasi yoki tizimiga, ya’ni ko‘plab bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan elementlarga ega bo‘lib, ularda soliq huquqi normalari muayyan izchillikda birlashadi va joylashadi.

Soliq huquqi – huquqiy normalarning bir butun (yaxlit) tizimi bo‘lib, predmet, maqsad, prinsiplar, tartibga solish usulini birlashtiradi. Huquqiy normalar bir-biriga mos kelishi, Yagona prinsiplarga asoslanishi, yagona atamalarni qo‘llashi lozim. Huquq tarmog‘i ichida turli yuridik kuchga ega bo‘lgan, umumiy va maxsus huquqiy normalarning subordinatsiyasi (bo‘ysunuvi) mavjud bo‘ladi.

Soliq huquqi tizimi – soliq solish jarayonida vujudga keladigan munosabatlar bilan obyektiv belgilangan ichki tuzilishi, soliq huquqi normalarining muayyan izchillikda birlashishi va joylashishi.

Soliq huquqi tizimi soliq huquqi normalari va institutlarini birlashtiradi:

1. 
   soliq huquqi normalari – soliq huquqining boshlang‘ich elementi bo‘lib, davlat tomonidan o‘rnatiladigan yoki tasdiqlanadigan hamda soliq huquqi munosabatlari ishtirokchilarining xulq-atvorini (xatti-harakatini) belgilab beradigan qoidalardir;
   
2. 
   soliq huquqi institutlari – soliq huquqining alohida guruhi bo‘lib, u ijtimoiy munosabatlarning muayyan turini tartibga soladi. Odatda, soliq huquqi institutlari – soliq huquqi normalarining uncha katta bo‘lmagan barqaror guruhi bo‘lib, ijtimoiy munosabatlarning ma’lum bir turini tartibga solishga qaratiladi. Soliq huquqi o‘z ichiga bir qator institutlarni oladi va ular tarmoqning tarkibiy qismi, bo‘lagi sifatida namoyon bo‘ladi. Ayni paytda ular muayyan mustaqillik xususiyatiga ega. Zero, soliq huquqi institutlari ma’lum darajada mustaqil ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi.
   

Soliq huquqi tizimi ham umumiy va maxsus qismlardan iborat. Umumiy qism soliqlar tushunchasi, soliq huquqi tushunchasi, predmeti, manbalari; soliq huquqiy munosabatlari, subyektlari; soliq tizimi, prinsiplari; soliq majburiyati va soliq nazorati; soliq sohasidagi huquqbuzarlik va javobgarlik hamda boshqa umumiy xususiyatlarga ega bo‘lgan soliq huquqiy me’yorlarini birlashtiradi.

Maxsus qism esa alohida soliq va boshqa majburiy to‘lov va ularning elementlarini o‘z ichiga olgan soliq huquqiy me’yorlarini birlashtiradi.

Soliq huquqining manbalari. Soliq huquqi normalari ko‘p sonli huquqiy hujjatlarda (manbalarda) mustahkamlangan.

Respublikamizda mulkchilikning xilma-xil shakllarini vujudga keltirish va ularga teng shart-sharoitlar yaratib berish, korxona, muassasa va tashkilotlar o‘rtasida raqobatni avj oldirish, boshqarishning oldingi (ma’muriy-buyruqbozlik) uslubidan butunlay voz kechish, iqtisodiy omil va vositalarni keng joriy etish – bozor munosabatlarining tub negizini tashkil etdi. Ushbu jarayonda soliq tizimini tartibga soluvchi bir qator qonun hujjatlari qabul qilinib, uning asosini O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi tashkil etadi.

Bizga ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992-yil 8-dekabrda bo‘lib o‘tgan o‘n ikkinchi chaqiriq o‘n birinchi sessiyasida qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi – soliq huquqining asosiy manbasi sifatida, soliq tizimining boshlang‘ich huquqiy asoslarini va asosiy prinsiplarini belgilab bergan.
Jumladan, Konstitutsiyaning 51-moddasiga binoan fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig‘imlarni to‘lashga majburdirlar. Konstitutsiyaning 78-modda 9-bandi va 123-moddalariga binoan esa O‘zbekiston Respublikasi hududida Yagona soliq tizimi amal qiladi. Soliqlar joriy qilishga faqat O‘zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi haqli. Konstitutsiyaning 100-moddasida mahalliy davlat hokimiyati organlarining mahalliy soliqlar va yig‘imlarni belgilash bo‘yicha vakolati ko‘rsatib o‘tilgan.
Bundan tashqari,O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiya bilan barcha sohalarga, shu jumladan soliq tizimiga bevosita taalluqli bo‘lgan asosiy prinsiplar – davlat organlari va mansabdor shaxslarning jamiyat va fuqarolar oldidagi mas’uliyatini (2-modda), demokratiyaning umuminsoniy prinsiplarga asoslanishini (13-modda), qonuniylikni (15-modda), fuqarolarning tengligini (18-modda) va boshqa asoslarni belgilab bergan.

Soliq huquqining manbasi sifatida xalqaro shartnomalar ham namoyon bo‘ladi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 4-moddasiga binoan agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston Respublikasining soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi.

Soliq huquqining asosiy manbalaridan yana biri bu O‘zbekiston Respublikasining 2007-yil 25-dekabrda qabul qilingan hamda 2008-yil 1-yanvardan kuchga kiritilgan O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksidir.

Soliq kodeksi – soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni belgilash, joriy etish, hisoblab chiqarish hamda O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjetiga va davlat maqsadli jamg‘armalariga to‘lash bilan bog‘liq munosabatlarni, shuningdek soliq majburiyatlarini bajarish bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga soladi. Birinchi Prezidentimiz I.Karimov ahamiyati haqida quyidagi fikrlarni bildirgan: “Jahon tajribasini va soliqqa tortishning amalda sinovdan o‘tgan yondashuv va tamoyillarni o‘rganish asosida tayyorlangan Soliq kodeksimizda ko‘zda tutilgan me’yor va qoidalar, avvalo, soliq tizimi va soliq munosabatlarini unifikatsiya qilish, mamlakatimiz iqtisodiyotini barqaror va mutanosib rivojlantirishda soliqlarning rag‘batlantiruvchi rolini kuchaytirishga qaratilganligi bilan e’tiborlidir. Shu sababli yangi Soliq kodeksining amaliy ijrosini diqqat bilan o‘rganish, uning qanday sharoitlarda samara berayotgani, qaysi holatlarda esa uni yanada takomillashtirish yoki tuzatish kiritish zarurligini aniqlash muhim”¹⁴.

Soliq huquqi manbalari jumlasiga boshqa bir qancha kodekslarni ham kiritishimiz mumkin. Jumladan, 2016-yil 20-yanvarda qabul qilingan va 2016-yil 22-apreldan kuchga kiritilgan O‘zbekiston Respublikasi Bojxona kodeksidir. O‘zbekiston Respublikasining Bojxona kodeksiga binoan O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining tarkibiy qismi hisoblanuvchi Yagona bojxona siyosati amalga oshiriladi. Bojxona kodeksining alohida bo‘limi bojxona to‘lovlariga bag‘ishlangan bo‘lib, unga ko‘ra tovarlar va transport vositalarini bojxona chegarasi orqali olib o‘tish vaqtida – boj; qo‘shilgan qiymat solig‘i; aksiz solig‘i va boshqa bojxona to‘lovlari undiriladi.

1994-yil 22-sentabrda qabul qilingan va 1995-yil 1-apreldan kuchga kiritilgan O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining savdo, tadbirkorlik va moliya sohalaridagi huquqbuzarliklar uchun ma’muriy javobgarlikni belgilovchi bobining bir necha moddalari soliq qonunchiligini buzganlik uchun ma’muriy javobgarlikni belgilashga qaratilgandir.

Jumladan, soliqlar va boshqa to‘lovlar to‘lashdan bo‘yin tovlash (O‘zR MJTK 174-m.); soliq solinadigan obyektlarning hisobini olib bormaslik yoki kassa operatsiyalarini yuritish tartibini, shuningdek to‘lov intizomini buzish (O‘zR MJTK 175-m.); buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritish tartibni buzish (O‘zR MJTK 175-1-m.); soliq to‘lovchilarning identifikatsiya raqamlarini qo‘llanish tartibini buzish (O‘zR MJTK 175-3-m.) va boshqalar.
1994-yil 22-sentabrda qabul qilingan va 1995-yil 1-apreldan kuchga kiritilgan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi soliq sohasida sodir etiladigan jinoyatlarning mazmunini va ular uchun qo‘llaniladigan jinoiy javobgarlikni belgilab beradi. (JKning 184-moddasi soliq va boshqa to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlaganlik uchun javobgarlikni belgilagan.)

Soliq huquqining manbalaridan yana biri – bu 1997-yil 29-avgustda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Davlat soliq xizmati to‘g‘risida”gi Qonuni hisoblanadi. Ushbu Qonun davlat soliq xizmati organlari faoliyatining huquqiy asoslarini belgilab beradi.

Qonunga binoan, davlat soliq xizmati organlari soliqlar, yig‘imlar va boshqa to‘lovlarning to‘liq va o‘z vaqtida budjetga tushishini ta’minlash maqsadlarida tuziladi.

Davlat soliq xizmati organlarining asosiy faoliyat yo‘nalishlaridan biri soliq nazorati bo‘lib, u soliqqa tortiladigan subyektlar va obyektlarni hisobga olishning, shuningdek soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini nazorat qilishning yagona tizimidan iboratdir.

2016-yil 13-aprelda yangi tahrirda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuniga binoan buxgalteriya hisobi barcha xo‘jalik operatsiyalarini yaxlit, uzluksiz, hujjatlar asosida hisobga olish yo‘li bilan buxgalteriya axborotini yig‘ish, qayd etish va umumlashtirishning tartibga solingan tizimidan, shuningdek uning asosida moliyaviy va boshqa hisobotni tuzishdan iboratdir. Qonunda soliq hisobotlari va boshqa moliyaviy hujjatlar tayyorlanishi hamda hisob-kitoblarning o‘z vaqtida amalga oshirilishini ta’minlash korxona, muassasa va tashkilot rahbari zimmasiga yuklatilganligi belgilangan.

O‘zbekiston Respublikasida soliq munosabatlarini tartibga solishda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining va boshqa davlat organlari (O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi, Moliya vazirligi, Markaziy bank va boshqalar)ning normativ-huquqiy hujjatlari ham ma’lum bir ahamiyatga egadir.

Jumladan, har yili qabul qilinadigan “O‘zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorida kelayotgan yil uchun asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi, Davlat budjeti va budjetdan tashqari jamg‘armalarning asosiy parametrlari, soliq va boshqa majburiy to‘lovlarning stavkalari, tegishli budjetlarga o‘tkaziladigan umumdavlat soliqlari tushumlaridan ajratmalar normativlari va boshqa ko‘rsatkichlar tasdiqlanadi. 2015-yil 15 mayda qabul qilingan “Xususiy mulk, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash, ularni rivojlantirish yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga ko‘ra xususiy mulk, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash, ularni jadal rivojlantirish yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi tasdiqlandi. Unda tadbirkorlik faoliyatiga noqonuniy aralashish va to‘sqinlik qilish, xususiy mulkdorlar huquqlarini buzganlik uchun davlat, huquqni muhofaza qilish va nazorat qiluvchi organlarning mansabdor shaxslarning javobgarligini jinoiy javobgarlik darajasigacha oshirish; xususiy mulkni himoya qilish kafolatini kuchaytirish, tadbirkorlik faoliyatini tartibga soladigan ma’muriy va jinoiy qonunchilikni liberallashtirish jarayonini davom ettirish; barcha turdagi ro‘yxatdan o‘tkazish, ruxsat berish va litsenziyalash, shuningdek tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish bilan bog‘liq tartib-taomillarni yanada soddalashtirish; xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish uchun zarur shart-sharoit va imkoniyatlar yaratish, ularning moddiy va kredit resurslaridan foydalanishini kengaytirish, biznes muhitini yaxshilash nazarda tutilgan¹⁵.

Demak, soliq huquqi manbalari – bu soliq huquqi normalarini o‘zida ifoda etgan qonun va qonun osti hujjatlari hisoblanadi.

4.