Toshkent davlat yuridik universiteti

 
4. Tashish shartnomalari bo`yicha taraflarning 
javobgarligi 

---

233 
 
FKning 718-moddasiga ko`ra, tashishdan kelib chiqadigan majburiyatlarni 
bajarmagan yoki tegishli suratda bajarmagan taqdirda, taraflar FKda, transport 
ustavlari va kodekslarida, shuningdek, taraflarning kelishuvida belgilangan tarzda 
javobgar bo`ladilar. Bunda fuqarolik-huquqiy javobgarlikning asosan mulkiy 
xarakterda bo`lishini nazarda tutish kerak. 
Transport tashkilotlarining yo`lovchilar va yuk egalari bilan tashuvchining 
qonunda belgilangan javobgarligini cheklash yoki bartaraf etish haqidagi kelishuvi 
haqiqiy emas. Binobarin, ularga nisbatan FKning haqiqiy sanalmaydigan bitimlar 
haqidagi qoidalari qo`llaniladi. 
Tashish shartnomalari bo`yicha mulkiy javobgarlik shartnoma yuzasidan 
olingan majburiyatlarni bajarmaslik yoki lozim darajada bajarmaslikdan kelib 
chiqib, FKning 333-moddasiga ko`ra javobgarlikka tortishning asosiy sharti 
aybdir. Unga binoan qarzdor aybli bo`lgan taqdirda majburiyatni bajarmaganligi 
yoki lozim darajada bajarmaganligi uchun, qonun hujjatlarida yoki shartnomada 
boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo`lsa, javob beradi. Ayni paytda majburiyatni 
lozim darajada bajarish uchun o`ziga bog’liq bo`lgan hamma choralarni 
ko`rganligini isbotlasa, u aybsiz deb topiladi. 
Mamlakatimizda shartnomaviy-huquqiy munosabatlarni tartibga solishning 
yana bir huquqiy asosi – “Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining 
shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g’risida”gi qonuni bo`lib, uning 24, 34-moddalari-
ga ko`ra, taraflardan biri shartnoma majburiyatlarini bajarmagan yoki lozim 
darajada bajarmagan taqdirda bir taraf boshqa tarafga neustoykadan tashqari, 
etkazilgan zararni ham to`laydi. Bunda ko`rilgan zararga shartnoma majburiyatlari 
bajarilmaganligi yoki lozim darajada bajarilmaganligi munosabati bilan taraf 
qilgan xarajatlar, mol-mulkning yo`qolishi yoki shikastlanishi, shuningdek, agar 
ikkinchi taraf shartnoma majburiyatlarini bajarganida boshqa taraf olishi muqarrar 
bo`lgan, ammo ololmay qolgan daromadlari ham kiradi. 
Jumladan, FKning 719-moddasida tashuvchining transport vositalarini 
bermaganlik, 
jo`natuvchining 
esa 
berilgan 
transport 
vositalaridan 
foydalanmaganlik uchun javobgarligi belgilangan. Unga ko`ra, tashuvchi tashkilot 
yuk tashish uchun transport vositalarini qabul qilingan talabnoma (buyurtma)ga 
yoki boshqa tashish shartnomasiga muvofiq bermaganligi uchun, jo`natuvchi esa 
yukni taqdim etmaganligi yoki berilgan transport vositalaridan boshqa sabablarga 
ko`ra foydalanmaganligi uchun transport ustavlari va kodekslari, shuningdek, 
taraflarning kelishuvlari bilan belgilangan tarzda javobgar bo`ladilar. 
Ayni paytda transport vositalarini bermaslik yoki o`z vaqtida bermaslik 
yoxud transport vositalaridan foydalanmaslik biron-bir engib bo`lmas kuch yoki 
boshqa favqulodda hodisalar, harbiy harakatlar tufayli yoxud muayyan 
yo`nalishlarda yuk tashish tegishli transport ustavlari, kodekslarida belgilangan 
tartibda to`xtatib yoki cheklab qo`yilganligi tufayli yuz bergan bo`lsa, bunday 
hollarda yuk tashuvchi va yuk jo`natuvchi javobgarlikdan ozod bo`ladilar. Bunday 
hollarda tashuvchilar va mijozlar o`rtasidagi shartnoma munosabatlari O`zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi yoki davlat hokimiyati mahalliy organlarining 
qaroriga binoan to`xtatib turilishi mumkin (O`zbekiston Respublikasining 

---

234 
“Avtomobil transporti to`g’risida”gi qonuni). Ayni paytda bunday hollardan kelib 
chiqadigan da’vo muddatlarining o`tishi ham to`xtatiladi (FK, 156-modda). 
Yo`lovchi tashish uchun transport vositasini kechiktirib jo`natganlik yoki 
bunday transport vositasi manzilga kechikib kelganligi uchun tashuvchi, agar 
kechikish engib bo`lmas kuch yoxud unga bog’liq bo`lmagan boshqa holatlar 
tufayli yuz berganini isbot qilib bera olmasa, yo`lovchiga jarima tariqasida 
neustoyka to`laydi. Shahar va shahar atrofi yo`nalishlaridagi tashish bunga 
kirmaydi. Shuni aytish kerakki, tashuvchi yo`lovchiga jarima to`lashdan tashqari, 
yo`lovchining shu tufayli ko`rgan haqiqiy zararini ham to`laydi. 
Havo kodeksining 118-moddasiga ko`ra, pochtani yo`qotganlik, unga ziyon 
etkazganlik yoki kechiktirganlik uchun – agar bu tashuvchi aybi bilan yuz bergan 
bo`lsa – tashuvchi Jahon Pochta Ittifoqining (ma’lumot uchun: O`zbekiston 
Respublikasi – 1992 yil aprelidan JPI (UPU) a’zosi) pochta qoidalari va 
hujjatlariga muvofiq, pochta jo`natuvchilar yoki pochtani oluvchilar oldida aloqa 
organlari belgilaydigan miqdorda javobgar bo`ladi. 
“Avtomobil transporti to`g’risida”gi, “Temir yo`l transporti to`g’risida”gi 
qonunlarga asosan tashuvchi tashish paytida yo`lovchining hayoti yoki sog’lig’iga 
shikast etkazganligi uchun, agar u shikast jabrlanuvchining qasd yoki engib 
bo`lmas kuch tufayli yuz berganligini isbotlay olmasa, javobgar bo`ladi. Shuning 
uchun qonunchilik mijoz (iste’molchi)larning huquq va qonuniy manfaatlarini 
kafolatlab, jumladan, avtomobil transporti sohasida – xalqaro va shaharlararo 
yo`nalishlarda, havo, temir yo`l transportining barcha yo`nalishlarida ularning 
majburiy shaxsiy sug’urta qilinishlarini shart qilib qo`yadi. Sug’urta munosabatlari 
FKning sug’urtaga oid, yuqorida qayd etilgan qonunlar, shuningdek, O`zbekiston 
Respublikasining 2002 yil 5 apreldagi “Sug’urta faoliyati to`g’risida”gi qonuniga 
hamda boshqa qonun hujjatlariga asosan amalga oshiriladi. 
Taraflarning javobgarligi “Xo`jalik yurituvchk subyektlar faoliyatining 
shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g’risida”gi qonunda yanada keskinroq qo`yildi. 
Ushbu qonunning 25-moddasi mazmuniga ko`ra, tovarlarni yetkazib berish 
muddatlarini kechiktirib yuborganlik, to`liq yetkazib bermaganlik, ishlarni 
bajarmaganlik yoki xizmat ko`rsatmaganlik hollarida tovar yetkazib beruvchidan, 
ishlarni bajaruvchidan, xizmatlar ko`rsatuvchidan kechiktirilgan har bir kun uchun 
majburiyat bajarilmagan qismining 0,5 foizi miqdorida penya undiriladi, biroq 
bunda miqdori yetkazib berilmagan tovarlar, bajarilmagan ishlar ko`rsatilmagan 
xizmatlar bahosining 50 foizidan oshib ketmasligi kerak. Shunisi e’tiborliki, 
penyani to`lash shartnoma majburiyatlarini buzgan tarafni asosiy majburiyatdan, 
ya’ni etkazilgan zararni to`lashdan ozod qilmaydi. 
Shuni aytish kerakki, shartnoma majburiyatlarining bajarilishi neustoyka, 
garov, qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish, kafillik, kafolat, zakalat kabi usullar 
bilan ta’minlanadi. 
Yuqorida aytganimizdek, tashish shartnomalarida mijozlar (yuk jo`natuvchi 
va yuk oluvchilar) ham fuqarolik-huquqiy javobgar bo`ladilar. Eng avvalo, ular 
shartnoma majburiyatlarini bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taqdirda 
tashuvchiga etkazgan zarar (haqiqiy zarar, boy berilgan foyda)ni to`laydilar. 
Chunonchi, “Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy 

---

235 
bazasi to`g’risida”gi qonunga asosan ko`rsatilgan ishlar va xizmatlar haqini 
to`lashdan bosh tortganlik uchun mijozlar tashuvchiga to`lashni rad etgan yoki 
undan bosh tortgan summaning 15 foizi miqdorida jarima to`laydilar. 
Havo kodeksida shunday normalar belgilanganki, agar yuk qabul qiluvchi 
etib kelgan yukni yuk tashish qoidalarida belgilangan muddatlarda qabul qilib 
olmasa yoki qabul qilishdan voz kechsa, tashuvchi yuk jo`natuvchini xabardor 
qilib, uning hisobidan yukni o`zida saqlab turishga haqlidir. Yuk jo`natuvchi 
xabardor qilinganidan keyingi 30 kun ichida olib ketilmagan yuk egasiz deb 
hisoblanadi va u O`zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilangan tartibda 
sotuvga qo`yiladi. 
“Avtomobil transporti to`g’risida”gi, “Temir yo`l transporti to`g’risida”gi 
qonunlarga ko`ra, mijoz o`zining aybi bilan boshqa shaxslarga, tashuvchining va 
boshqa shaxslarning tashuvchi javobgar bo`lgan mol-mulkiga etkazilgan zarar 
uchun javobgar bo`ladi. Shuningdek, yuk jo`natuvchi transport hujjatlarida 
ko`rsatilgan ma’lumotlar noto`g’riligi, noaniqligi yoki to`liq emasligi tufayli 
yuzaga kelishi mumkin bo`lgan barcha zararlar uchun tashuvchi va uchinchi shaxs 
oldida javobgar bo`ladi.