Тошкент фармацевтика институти

Геропротекторлар
одам организмининг муддатдан олдин қаришини секинлаштирувчи воситалар
Адаптогенлар	одам организмининг салбий ташқи муҳит омилларига қарши нисбатан чидамлилик ҳолатини ривожга келтирувчи моддалар
Тензидлар	Организмга дори моддаларни сўрилиш жараёнини тезлаштирувчи ёрдамчи моддалар

Гериатрия ёшидаги касалларга махсус дори турларини яратишдаги муаммолар
Ривожланган мамлакатлар ахолисида кексаларнинг сонини ўсиши хозирги куннинг асосий ижтимоий-тиббий муаммолардан бири. Адабиётларда келтирилган маълумотларга кўра ўртача ҳисобда хар юзта ишлаётган одамларга 30-та нафақаҳўр (гериатрия ёшидаги одамлар) тўғри келади.
Шу билан бирга шу жараён қарилик касалликларидан ( Ю-Қ-Т , рак, қанд диабети, иммун тизимининг сусайиши) ўлим даражасини юқори бўлишига сабаб бўлади.
Шунинг учун ООН томонидан “ХХ1 асрда қариш муаммоларига оид илмий тадқиқиотлар дастури” ишлаб чиқилган. Шу дастурнинг устун концепцияси бу соғлом қариш концепцияси. Шунга асосан дастурда муддатдан олдин қаришнинг профилактикасига қаратилган чора тадбирлар ва воситалар ишлаб чиқиш долзарб йўналиш қилиб белгиланган.
Шундан келиб чиқққан холда қарияларнинг даволанишига ва фармакотерапиясига тегишли саволлар катта ахамиятга эга ва долзарб ҳисобланади.
“Геронтология бу фан бўлиб, одам организмининг қариш механизмни ва қарияларда касалликларни ривожланишини ўрганадиган фан. ’’Геронтологиянинг” асосий масалалардан бири бу одам умрини узайтириш жараёнларини ўрганиш.
"Гериатрия" бу тиббиётнинг бир сохаси бўлиб, қарияларни даволаш ва профилактикасини ўрганадиган фан. Унинг асосий вазифаларидан бири бу одам умрини узайтиришга қаратилган дори воситалар излаб топиш ва уларни тўғри қўллаш бўйича кўрсатмалар бериши.
Қариш (кексайиш) – объектив ва субъектив биологик қонуниятларга асосланган организмни ҳаёт кечиришининг сўнгги босқичини ифодаловчи биологик жараён бўлиб, бунда ёш улағайиши билан организмда аста-секин мослашиш имкониятлари камайиб, ўлиш эҳтимоли ортади. Кексайиш ва қариш даврини келиши шартли равишда белгиланиб, ҳаёт кечириш даврини ортиши билан ушбу вақт сурилади. Бугунги кунда кексалик даври – 60-74 ёшни ва қариялик даври - 75-90 ёшни ташкил этмоқда.
Кексайиш ҳам физиологик нормал ёки муддатидан олдин содир бўлиши мумкин. Физиологик кексайишда организмнинг физиологик системаларидаги ўзгариш нисбатан бир меъёрда кечади, инсон умрининг охиригача жисмоний ва ақлий фаолликни сақлаб қолади ва атроф муҳитдаги ўзгаришларга қизиқади – яшашга қизиқиши сўнгмайди. Муддатидан олдин қариш эса организмда олдин ўтказилган касалликлар, яшаш муҳитининг салбий таъсири, зарарли одатлар ва модда алмашинувни тартибга солувчи тизимларни зўриқиши, шикастланиши ва муддатидан олдин касалланишига боғлиқ бўлади.
Организмнинг биологик ёши тақвимий ёшга мос келиши ёки келмаслиги мумкин. Шу сабабли қарияларда турли касалликларни олдини олиш ва даволаш учун, шунингдек уларни рационал меҳнат қилиши ва ҳаёт кечиришини тўғри ташкил этиш учун кексаларни биологик ёшини тўғри белгилашг муҳим.
Организмни қариш натижасида танада мухим ўзига хос биокимёвий, физиологик, анатомик (тизим, аъзо, тўқималарда) ва психосоматик ўзгаришлар содир бўлади. билан боғлиқ. Бироқ қариш бу табиий биологоик жараён бўлиб, ушбу жараённи касаллик билан боғлаш нотўғри! Шу сабалбли қарияларда турли паталогик ҳолатларни олдини олиш ва даволаш учун уларнинг организмида содийр бўладиган асосий ўзгаришларни ҳисобга олиш керак:
Гериатрик ёш ўртача хисобда 60 ёшдан бошланади ва гериатрик даври ўз навбатида қуйидагиларга бўлинади:
-кексалик даври-60-74 ёш
-қариялик даври 75-90 ёш
-узоқяшовчилар 90 ёш дан кейин.
Махсус гериатрик дориларни яратиш зарурлиги чамбарчас организмни қариш
натижасида танада мухим ўзига хос биокимёвий, физиологик, анатомик ва психосоматик ўзгаришлар содир бўлиши билан боғлиқ ( тизим , аъзо, тўқималарда). Ошқозон-ичак шираларининг ишлаб чиқарилиши сусаяди. Айниқса, ошқозондаги кислота муҳити ўзгаради, бу эса дориларнинг эриш тезлигига (таблеткаларда, капсулаларда) таъсир кўрсатади. Масалан, ўртача 30% га сўрилиш тезлиги камаяди ва 58% сўрилиш жараёнининг самарадорлиги пасаяди. Айниқса, салицилатларнинг, барбитуратларнинг, антибиотикларни, сульфаниламидларнинг сўрилиши сусаяди ва оқибатда дориларнинг таъсир кўрсатиш вақти чўзилади хамда махаллий салбий таъсири ошади.
Ўртача 20% гача хаётий муҳим бўлган тана аъзоларининг вазни (жигар, юрак) камаяди. Лекин бунга қарамасдан ёғларнинг миқдори ўртача 10-20% кўпаяди. Шу ўзгаришлар дориларнинг оддий дозаларда берилганида қондаги белгиланган миқдоридан юқори бўлган концентрациясини ҳосил бўлишига олиб келиши мумкин, оқибатда дориларнинг салбий таъсири ошади.
2. Танада тарқалган сув миқдори ўртача 10-15% камаяди, айниқса 75 ёшдан кейин эса бу сон 18-20% гача бўлади. Ундан ташқари хужайраларининг таркибидаги сув миқдори анча камаяди. Шу ўзгаришлар дори модданинг организмда тўла таршқалишига йўл қўймайди, айникса сувда эрувчан препаратларнинг фармакокинетикаси ўзгариши мумкин.
Дориларнинг метаболизмида қатнашадиган фермент системаларининг фаолияти анча сусаяди, айниқса жигарда дориларни энзиматик парчаланиш реакциялар тезлиги секинлашади. Бу эса истеъмол қилинган дориларнинг ва уларнинг парчаланган махсулотларини (метаболитларини) организмда тўпланишига олиб келиши мумкин, натижада дориларнинг салбий таъсирларини кучайиши кузатилади.
Қариялар ёшида буйрак фаолияти ўзгаради (ўртача ҳисобда буйракда қон айланиш даражаси 50% ва азот чиқариш қобилияти 3 марта камаяди). Бу эса дориларни организмдан чиқиб кетиш ва дориларни кумуляциясига сабаб бўлади.
6. Сулак ишлаб чиқариш ва чайнаб майдалаш кобилияти сусаяди
7. Қон айланиш тезлиги ва қон томирларнинг ўтказувчанлиги камаяди. Натижада дори моддаларни ИОС дан сўрилиши анча сусаяди, уларни танада тарқалишини ўзгартиради. Шуни ҳисобига уларнинг қонда юқори концентрацияси намоён бўлиши ва салбий токсик таъсири ошиши кузатилади.
Қон зардобидаги альбумин фракциясининг таркибида ўзгаришлар рўй беради.Оқибатда дори моддаларни оқсиллар билан боғланиш даражаси пасаяди ва дориларни танада транспортлаш жараёни ўзгаради. Бунинг натижасида терапевтик дозаларда қабул килинган препаратларнинг қонда узоқ вақт давомида юқори концентрацияси кузатилади.
9. Шу билан биргаликда қарияларнинг вегетатив асаб системасининг фаолияти сусаяди, оқибатда кўп холларда мосланиш ( адаптация) жараёнлари ўзгаради.
10. Қарияларда асосий хаётий муҳим витаминлар, микроэлементларнинг етишмовчилиги кузатилади ( сўрилиш жараёнлари ўзгариши оқибатида).
Демак, қариялар организмида содир бўган ўзгаришлар дориларнинг фармакокинетикасига сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин (сўрилиш, тарқалиш, биотрансформация ва чиқиб кетиш жараёнларида) ва шунга боғлиқ дориларни салбий реакцияларини ошиши.
Агар ўрта ёшдаги одамларда дориларнинг салбий таъсири 10,2% бўлса, ўртача ҳисобда 75-80 ёшдаги касалларда бу сон 20,3%га етиши мумкин.90 ёшдан сўнг бу кўрсаткич 24% ни ташкил этиши кузатилади.Айрим пайтларда дориларнинг парадоксал (яъни тескари кутилмаган таъсири бўлиши мумкин) Масалан, маълумотлар бўйича папаверин гидрохлорид қарияларда қон босимини ошишига олиб келиши мумкин,
шунинг учун гериатрия ёшига етган касалларга махсус гериатрик дорилар яратилиши долзарб муаммо деб хисобланади.
Шунинг учун академик Чеботарёв томонидан гериатрия амалиётида фармакотерапияга қўйиладиган асосий талаб бу-эҳтиёткорлик деган ва қуйидаги асосий тамойилларга риоя қилиш кераклигини таъкидлаган:

• 
  янги дориларни эхтиёткорлик билан бериш,чунки салбий реакция даражаси юқори
  
• 
  беморга бериладиган дориларнинг сонини имкон даражасида чегараланган бўлиши ,чунки уларнинг бир бири билан ўзаро таъсирлашуви оқибатида салбий реакцияларнинг содир бўлиши гериатрия ёшидаги беморларда юқори бўлади
  
• 
  ишлатиладиган дори турлари қулай бўлиши лозим ва таъсир этувчи моддаларнинг қариялар организмига салбий реакцияларини пасайтиришга қаратилган бўлиши керак
  
• 
  гериатрия амалиётида дориларнинг дозасига алоҳида эътибор берилади.Клиник синовларнинг натижалари шуни кўрсатадики,гериатрик беморларнинг организми айрим дори моддаларга марказий асаб тизимига таъсир этувчи(ухлатувчилар,морфин,бромидлар,нейролептиклар,юрак гликозидлари) дори воситаларига сезгирлиги юқори бўлади.Уларнинг дозасини танлашда шуни ҳисобга олиш керак.ДФ кўрсатмаси бунга 60 ёшдан кейин МНС га таъсир этувчи моддаларнинг 1/2 қисмини,кучли ва заҳарли таъсирга эга моддаларнинг эса 2/3 қисмини беришни тавсия этади.
  

Шифокорлар томонидан йўл қўйиладиган хатоликлар айнан гериатрик ёшдаги беморларни даволашда кузатилади.Чоп этилган маълумотларга кўра, Буюк Британияда гериатрик ёшдаги беморларни даволашда шифокорлар томонидан буюриладиган дориларнинг 1/3 қисми мақсадга мувофиқ эмас.Россияда 5070% гача бериладиган дорилар беморларнинг холатига мос эмас.
Асосий хатоликлар қуйидаги холлатларда келиб чиқиши мумкин:

1. 
   дориларни асоссиз буюрилиши(зарурат йўқлигида)
   
2. 
   дозаларининг адекват эмаслиги,организмда солир бўлган ўзгаришларни ҳисобга олмаган ҳолда
   
3. 
   полипрагмазия,яъни бир вақтнинг ўзида бир нечта дорининг буюрилиши
   
4. 
   даволаш курси давомийлигининг тўғри танланмаслиги
   

Шулар кўп холларда доривор терапиянинг салбий реакциялари сонининг ошиб кетишига сабаб бўлади.
Шуни ҳисобга олган ҳолда,гериатриянинг долзарб масалаларидан бири аниқланди.Бу дори препаратларини клиник синовлар этапида қариялар гуруҳини ҳам ҳисобга олишдир.Зарурий бўлган болалар ёки ҳомиладор аёлларга тегишли маълумот қариялар учун ҳам келтирилиши лозим.
Россияда ССВ Фармакологик комитетида махсус геронтологик комиссия тузилган.