Toshkent farmatsevtika instituti farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining fizika

 
Efir moyi tarkibidagi ledol miqdorini aniqlash 
 
Efir  moyi  suvli  hammom  ustida  60
0
C  haroratda  ledol  kristallari  to‘liq  erib 
ketgunicha  qizdiriladi  va  asta-sekinlik  bilan  shisha  tayoqcha  yordamida 
aralashtiriladi.  Isitilgan  pipetkayordamidaefir  moyidan  namuna  olinadi  va 
probirkaga  solinadi.  So‘ngra  tezda  hajmi  50  ml  bo‘lgan  va  og‘zi  mahkam 
berkitiladigan, ±0,0lg aniqlikda tortilgan kolbaga 0,2 g (aniq tortma) efir moyi va 
0,06  g  (aniq  tortma)  miristin  kislotasining  metil  efiri  solinadi  va  20  ml  95%  li 
spirt (pipetka yordamida) qo‘shib birikmalar to‘liq erib ketgunicha aralashtiriladi. 
Tayyorlangan  1—2  ml  eritmadan  gaz  xromatografining  bug‘latgichiga 
mikroshprits  yordamida  yuboriladi  va  haroratni  rejalashtirish  uchun  termostat 
yoqiladi.  Haroratni  rejalashtirish  tugagandan  so‘ng  termostat  o‘chiriladi, 
termostat  eshigi  ochilib,  kolonka  90-95
0
C  haroratgacha  sovitiladi  (termometrga 
qarab  turiladi).  Datchikka  100
0
C  haroratni  belgilab,  yana  termostat  yoqiladi  va 
harorat 100
0
Cga yetganda jarayon yana qaytariladi. Shunday usulda kamida 3 ta 
xromatogramma olinadi. Bir vaqtning o‘zida (yuqorida ko‘rsatilgan sharoitda) 1-
2  mkl  ledin  va  miristin  kislotasining  metil  efiri  etalon  aralashmasining 
xromatogrammasi olinadi (30-rasm). 
 
 
Xromatogrammadagi  ledol  va  metil  miristat  cho‘qqilarining  balandligi 
chizg‘ich  yordamida  (±0,5  mm  aniqlikda)  o‘lchanadi.  Bunda  cho‘qqilar 
balandligi  100  mm  dan  kam  bo‘lmasligi  kerak.  Ledol  va  palyustrol  cho‘qqilari 

 
 
124
 
uchun xromatografik kolonkaning ajratish mezoni 1 dan kam bo‘lmasligi kerak 
p
l
R
h
h
V
K
)
5
,
0
(
)
5
,
0
(





 
 
bu yerda DV
R
 — ledol va polyustrolning ushlanish vaqti yoki hajmlarining farqi, 
ml. 
m(0,5h)  —  ledol  (/)  va  polyustrol  (p)  cho‘qqilari  balandligining  yarmidagi 
kengligi, mm 
Efir moyi tarkibidagi ledol miqdori (X
1
) (uch marta xromatografiyalashning 
o‘rtacha qiymati hisobida) quyidagicha hisoblanadi: 
l
st
an
l
st
an
P
F
h
h
P
X





.
.
1
100
 
bu yerda P
an.st.
 — ichki standartning og‘irligi (etalon aralashmadagi), g; 
P
l  
— ledin og‘irligi (etalon aralashmadagi), g; 
h
an.st.
 
—
 etalon aralashma xromatogrammasidagi ichki standart cho‘qqisining 
balandligi, mm; 
h
l 
— etalon aralashma xromatogrammasidagi ledol cho‘qqisining balandligi, 
mm. 
Eslatma: 
1. Xromatografiyalash jarayonlari: 
Alanga ionlashtirish detektorli gaz suyuq xromatografi ―Xrom-4‖ (Chexiya), 
1200 mm li shisha kolonka, diametri 3 mm, kolonka sirti 0,6% li polietilenglikol 
adipinat eritmasi bilan qoplangan, WAW 60-80 ml xromosorb bilan to‘ldirilgan. 
Kolonka  harorati  100-150
0
C  gacha  rejalashtirilgan,  tezligi  1  minutda  5
0
C, 
bug‘latish harorati 180
0
C, gaz tashuvchi - azot. Gazlar chiqimi: azot - 60ml/min, 
vodorod  -  40ml/min,  havo  -  400ml/min,  yozuvchi  moslamadagi  diagramma  - 
tasmasining tortilish tezligi lOmm/min. 
2. Etalon aralashmasini tayyorlash: 
Og‘zi  mahkam  berkitiladigan  hajmi  50  ml  bo‘lgan  kolbaga  0,1  g  (aniq 
tortma)  100%  ledolga  nisbatan  ledin  (VFS  42-1426-86)  va  0,1  g  (aniq  tortma) 
metilmeristatdan (TU 6-09-13-628-78) solinadi va 40 ml 95% li spirtda eritiladi. 
Tayyorlangan  aralashma  salqin  joyda  og‘zi  mahkam  berkitilgan  idishlarda 
saqlanadi. Saqlash muddati 6 oy. 
 
Xromatogramma chizmasi. 

 
 
125
 
Foydalanilgan adabiyotlar. 
1. 
James  W.  Robinson,  Eileen  M.  Skelly  Frame,  George  M.  Frame  II
 
Undergraduate Instrumental Analysis // Crystallography, Rigaku Americas 
Corporation, The Woodlands, TX. www.rigaku.com/smc. © Rigaku Corporation.  
2.Loginova  N.V.,  Polozov  G.I.  Vvedenie  v  farmatsevtichekuyu  ximiyu  Minsk, 
Elektronnaya kniga BGU, 2004. 
3. Farmatsevtichna ximiya pod redaktsii P.O. Bezuglogo, Xarkov - 2002 g.  
4. Farmatsevtichniy analiz pod redaktsii P.O. Bezuglogo, Xarkov -2001 g.  
5. Maksyutina N.P. i dr. Metodы analiza lekarstv, Kiev, 1984. 
6. Arzamastsev i dr. Analiz lekarstvennыx smesey. Moskva 2000 g.  
7. "Dori vositalarining sifatini nazorat qilish va standartlash" fani uchun o‘quv 
qo‘llanmasi (Elektron darslik) Mualliflar jamoasi. 
8. Mavzular bo‘yicha uslubiy qo‘llanmalar. 
9. Rukovodsvo k laboratornыm zanyatiyam po farmatsevticheskoy ximii, pod 
redaktsii A.P.Arzamastseva, Moskva, 2001 g.  
 
13 mavzu: Ion xromatografiyasi. Ion xromatogrofini tuzilishi. Dori vostalari 
taxlilida qo„llanilishi. Eksklyuziv xromatografiya mexanizmi. 
Reja: 
1.
 
Ion almashinish xromatografiyasi tuzilishi. 
2.
 
Ion almashinish xromatografiyasini dori vostalari taxlilida qo‗llanilishi. 
3.
 
Eksklyuziv xromatografiya mexanizmi 
 
Ion  almashinish  xromatografiyasi  tahlil  qilinayotgan  eritma  ionlari  va 
sorbentning  ionogen  guruhlari  o‘rtasidagi  o‘zaro  qaytar  ion  almashinish 
jarayoniga  asoslangan.  Ionitlar  suvda  deyarli  erimaydigan  yuqori  molekulali 
polimer  birikmalar  bo‘lib,  tarkibida  ion  almashinish  xususi-  yatiga  ega  bo‘lgan 
ionogen guruhlarni saqlaydi. Ionogen guruhlarning hususiyatiga qarab ular kation 
va anion almashuvchi sorbentlarga bo‘linadi. 
Eritma  tarkibidagi  (M
2
+
)  va  kation  almashuvchi  sorbent  tarkibidagi  (M,
+
) 
kationlar o‘rtasidagi almashinish reaksiyasi quyidagicha bo‘ladi: 
R·M
1
+
+M
2
+
A= R·M
2
+
+M
1
+
A
- 
 
Bu yerda R — kation almashuvchi sorbent anioni; 
A —eritma tarkibidagi anion. 
Kationlarning  kimyoviy  tuzilishida  harakatchan  ionogen  guruh  sifatida 
kislota  xarakteridagi  —SO
3
H;  -COOH;  —RO
3
N, va  boshqa  funksional  guruhlar 
mavjud.  Masalan,  farmatsevtik  tahlilda  keng  qo‘llaniladigan  KU-1  va  KU-2 
kationitlari  fenolformaldegid,  stirol  va  divinilbenzol  asosida  sintez  qilib  olingan 
yuqori  molekulali  birikmalar  bo‘lib,  ularning  kimyoviy  tuzilishida  ion 

 
 
126
 
almashinuvchi sulfo-(—SO
3
H) guruh bo‘ladi: 
 
 
 
Kationitlardagi  funksional  guruhda  vodorod  ionlari  yoki  vodorod  ioniga 
almashinuvchi kationlar odatda harakatchan bo‘ladi. 
Anionitlar  o‘z  molekula  tuzilishida  —  NH,;  =NH;  =N; to‘rtlamchi  azot va 
piridin kabi asos xossaga ega faol ionogen guruhlarni saqlashlari bilan farqlanadi. 
Ionitlarning  naqadar  kuchli  kislota  yoki  asos  xossaga  ega  bo‘lishi  ulardagi 
ionogen  guruhlarining  dissotsiatsiyalanish  darajasiga  bog‘liq  va  bu  xossalarga 
ko‘ra ularni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: 
a)  Kuchli  kislota  xossali  kationitlar.  Bu  guruhga  molekulasida  —SO.H 
funksional  guruhi  saqlaydigan  kationitlar  kiradi.  Ular  birmuncha  kuchli 
dissotsiatsiyalanish xossasiga ega bo‘lib, kislotali. ishqoriy va neytral muhitlarda 
ham  ion  almashinish  qobiliyatiga  ega.  Bu  turdagi  kationitlarga  KU-1,  KU-2, 
SDV, DAUEKS-5 kationitlari kiradi. 
b)  Kimyoviy  tuzilishida  -COOH;  —PO.H,;  —ON  kabi  kuchsiz 
dissotsiatsiyalanuvchi  funksional  guruhlar  saqlagan  kationitlar,  kuchsiz  kislota 
xossali  kationitlar  guruhini  tashkil  qiladi.  Ularga  KV-2,  KV-4  kabilar  kiradi. 
Bunday  kationitlar  eritmalarida  pH  qiymati  7  dan  ko‘p  bo‘lgan  muhitda  ion 
almashinish oson kechadi. 
d)  Kuchli  asos  xossali  anionitlar.  Ular  kimyoviy  tuzilishlarida  to‘rtlamchi 
azot  yoki  piridin  saqlaydi.  Ur.hbu  anionitlar  kislotali,  neytral  va  asosli  muhitda 
ion  almashtirishi  mumkin.  Ularga  AV-17,  AV-18,  amberlit  IRA-400,  amberlit 
IRA-410 kabi anionitlar kiradi. 
e)  Kuchsiz  asos  xossali  anionitlarning  kimyoviy  tuzilishida  birlamchi, 
ikkilamchi  va  uchlamchi  azot  (-NH
2
;  =NH;  =N)  saqlagan  funksional  guruhlar 
bor.  Bunday  anionitlar  pH  qiymati  7  dan  kam  bo‘lgan  muhitda  oson  ion 
almashtiradi. Ularga AN-23, AN-2F ion almashinuvchi sorbentlar kiradi. 
Farmatsevtik  tahlilda  hozirgi  vaqtda  kationitlardan  SBS,  SDV,  SDV-2, 
SDV=-3, KU-1, KU-2, anionitlardan esa N-O, EDE-10, AV-17, AV-18, ASD-3, 
AN-2F va boshqa anion almashinuvchi yuqori molekul- yar birikmalar ishlatiladi. 
Kationitlar bilan tekshirilayotgan modda o‘rtasidagi ion almashinish reaksiyasini 
quyidagi umumiy tenglama orqali ifodalash mumkin: 
 
 
 
Kationitning  tuz  bilan  ion  almashinishi  natijasida  ekvivalent  miqdorda 

 
 
127
 
kislota ajralib chiqadi. 
Anionitlar  bilan  tuzlar  o‘rtasidagi  ion  almashinuvi  natijasida  quyidagi 
tenglama bo‘yicha ekvivalent miqdorda ishqor ajralib chiqadi: 
 
 
 
So‘ngra  ion  almashinuvi  natijasida  ajralib  chiqqan  kislota  yoki  ishqor 
tegishli titrantlar bilan titrlanadi. 
Tarkibida  H
+
  ionlarini  almashuvchi  sorbentlarga  kislota  shaklidagi 
kationitlar,  metal  kationlarini  saqlovchi  ionitlar,  tuz  shaklidagi,  OH
-
  ionini 
almashuvchi  ionitlarga  esa  —  OH  shaklidagi  anionitlar  kiradi.  Shuningdek, 
xlorid,  karbonat  va  boshqa  ko‘rinishdagi  anion  almashuvchi  ionitlar  ham 
ishlatiladi. 
Miqdoriy  tahlil  olib  borilayotganda  ion  almashinish  xromatografiyasi 
quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 
1. Ionitni tayyorlash. 
2. Kolonkani tayyorlash. 
3. Xromatografiyalash va tahlil qilinayotgan modda miqdorini aniqlash. 
4. Ionitni regeneratsiyaiash (qayta ishlash yoki tozalash). 
Ionitni tayyorlash 
5—10  g  ionit  (zarracha kattaligi 0,2—0,5mm)  stakanga  joylashtirilib,  2  - 3 
marta  tozalangan  suv  bilan  yuviladi,  suyultirilgan  xlorid  kislota  eritmasidan 
quyib,  vaqti-vaqti  bilan  chayqatib  turgan  holda  bo‘kish  uchun  12  soatga 
qoldiriladi. 
Agar anion almashuvchi ionit ishlatilsa, buning uchun natriy kar- bonatning 
5  %  li  eritmasi  yoki  o‘yuvchi  natriyning  2  %  li  eritmasidan  solib,  2—4  soatga 
qoldiriladi.  Ishqor  bilan  ishlash  vaqtida  havodagi  karbonat  angidridini  yutib 
olmasligi uchun ajratish voronkasidan foydalaniladi. Keyinchalik ionitlar kislota 
yoki ishqor eritmalaridan ajratilib, yana 1—2 marta suv bilan yuvilib kolonkaga 
joylashtiriladi va yana neytral reaksiyagacha suv bilan yuviladi. 
 
Kolonkani tayyorlash 
Xromatografiyalash 
va 
tahlil 
qilinayotgan 
moddaning miqdorini aniqlash. 
Kolonkadan  oqayotgan  suvning  muhiti  tekshiriladi. 
Muhit neytral bo‘lishi kerak. Agar neytral bo‘lmasa, unda 
ionitni  qo‘shimcha  suv  bilan  yana  yuviladi.  So‘ngra 
maxsus  maqolada  ko‘rsatilgan  usulda  tayyorlangan 
aniqlanuvchi  eritmadan  5—10  ml  olib  kolonkaga 
quyiladi.  Bunda  kolonkadan  oqayotgan  suyuqlikning  te-
zligi  minutiga  20—25  tomchi  bo‘lishi  kerak.  Oqayotgan 
suyuqlik  tagi  yassi  kolbaga  yig‘iladi,  kolonka  neytral 
muhitgacha suv bilan yuvilib, suyuqliklar birlashtiriladi. 

 
 
128
 
Olingan  suyuqlik  tarkibidagi  aniqlanayotgan  modda  miqdori  ishqor  yoki 
kislota eritmalari bilan titrlab yoki boshqa usulda aniqlanadi. 
 
Ionitni regeneratsiyalash 
Kation  almashuvchi  ionit  4%  li  xlorid  kislota  eritmasi.  Anionit  esa  2% 
ishqor  yoki  natriy  karbonatning  5%  li  eritmasi  bilan  ishlanadi.  Ionitlarni  yuvish 
jarayonida  ular  kislota  yoki  ishqor  eritmalari  bilan  so‘ng  suv  bilan  neytral 
muhitgacha yuviladi. 
 
Kationitlar yordamida aniqlanuvchi ba‘zi bir organik va mineral 
moddalar 
Preparat 
Ekvivalen
t 
Aniqlanuvchi 
moddaning titri 
Indikator 
Amnioniy sulfat  [(NH
4
)
2
SO
4
] 
M.m/2 
0,00661 
Metil zarg‘aldog‘i 
Bariy nitrat  [Ba(NO
3
)
2
] 
M.m/2 
0,01306 
Metil zarg‘aldog‘i 
Bariy xlorid  [BaCl
2
] 
M.m/2 
0,01221 
Metil zarg‘aldog‘i 
Kaliy atsetat  [CH
3
-COOK] 
M.m 
0,00981 
Fenolftalein 
Kaliy bromid [KBr] 
M.m 
0,01190 
Metil zarg‘aldog‘i 
Kaliy yodid  [KJ] 
M.m 
 
0,1660 
Metil zarg‘aldog i 
Kalsiy laktat 
 
 
M.m/2 
0,01541 
Fenolftalein 
Natriv bromid [NaBr] 
M.m 
0,1029 
Metil zarg‘aldog‘i 
Natriy sitrat 
 
M.m/3 
0,01190 
Fenolftalein 
Eruvchan streptotsid  
 
M.m 
0,0288 
Metil zarg‘aldog‘i 
Kationitlar yordamida aniqlanuvchi ba‘zi bir alkaloidlar va azotli asoslarning 
tuzlari 
Preparat 
Ekvivalent 
 
Aniqlanuvchi 
moddamns titri 
Indikator 
Apomorfin gidroxlorid 
M.m 
0,03173 
Metil zarg‘aldog‘i 

 
 
129
 
Atropin sulfat 
M.m/2 
0,03474 
Metil zarg‘aldog‘i 
Bigumal 
M.m 
0,02902 
Metil zarg‘aldog‘i 
Dikain 
M.m 
0,03008 
Metil zarg‘aldog‘i 
Karboxolin 
M.m 
0,01826 
Metil zarg‘aldog‘i 
Kodein fosfat 
M.m/2 
0,02120 
Fenolftalein 
Kokain gidroxlorid 
M.m 
0,03338 
Metil zarg‘aldog‘i 
Pilokarpin gidroxlorid 
M.m 
0,02447 
Metil zarg‘aldog‘i 
Strixnin nitrat 
M.m 
0,03974 
Metil zarg‘aldog‘i 
Tiamin bromid 
M.m/2 
0,02176 
Metil zarg‘aldog‘i 
Xinin gidroxlorid 
M.m 
0,03969 
Metil zarg‘aldog‘i 
Etilmorfin gidroxlorid 
M.m 
0,03859 
Metil zarg‘aldog‘i 
Efedrin gidroxlorid 
M.m 
0,02017 
Metil zarg‘aldog‘i 
 
 
 
Natriy sitrat miqdorini ion almashinish xromatografiyasi 
yordamida aniqlash 
 
 
 
 
 
 
Aniqlash tartibi: 
0,1 g (aniq tortma) natriy sitrat hajmi 100 ml li o‘lchov kolbasiga solinadi, 
oldindan qaynatib sovitilgan suvda eritiladi va belgisigacha suv bilan yetkaziladi. 
Eritmadan 10 ml olib N
+
 shakldagi KU-1 yoki KU-2 kationiti solingan kolonkaga 
joylashtiriladi. 
Solingan  eritmaning  kolonkadan  o‘tish  tezligi  20—25  tomchi/min  bo‘lishi 
kerak.  Xromatografik  kolonka  yangi  qaynatib  sovitilgan  suv  (5070  ml)  bilan 
neytral  muhitgacha  yuviladi  (metil  zarg‘aldog‘i  indikatori  ishtirokida)  va  0,05 
mol/l  natriy  gidroksid  eritmasi  bilan  titrlanadi  (indikator  —  fenolftalein).  1  ml 
0,05  mol/l  natriy  gidroksid  0,004301  g  C
6
H
5
Na
3
O
7
  ga  to‘g‘ri  keladi.  Quruq 
moddaga  nisbatan  natriy  sitrat  miqdori  99,9%  dan  kam  va  101,0%  dan  ko‘p 

 
 
130
 
bo‘lmasligi kerak. 
Foydalanilgan adabiyotlar. 
1. 
James  W.  Robinson,  Eileen  M.  Skelly  Frame,  George  M.  Frame  II
 
Undergraduate Instrumental Analysis // Crystallography, Rigaku Americas 
Corporation, The Woodlands, TX. www.rigaku.com/smc. © Rigaku Corporation.  
2.Loginova  N.V.,  Polozov  G.I.  Vvedenie  v  farmatsevtichekuyu  ximiyu  Minsk, 
Elektronnaya kniga BGU, 2004. 
3. Farmatsevtichna ximiya pod redaktsii P.O. Bezuglogo, Xarkov - 2002 g.  
4. Farmatsevtichniy analiz pod redaktsii P.O. Bezuglogo, Xarkov -2001 g.  
5. Maksyutina N.P. i dr. Metodы analiza lekarstv, Kiev, 1984. 
6. Arzamastsev i dr. Analiz lekarstvennыx smesey. Moskva 2000 g.  
7. "Dori vositalarining sifatini nazorat qilish va standartlash" fani uchun o‘quv 
qo‘llanmasi (Elektron darslik) Mualliflar jamoasi. 
8. Mavzular bo‘yicha uslubiy qo‘llanmalar. 
9. Rukovodsvo k laboratornыm zanyatiyam po farmatsevticheskoy ximii, pod 
redaktsii A.P.Arzamastseva, Moskva, 2001 g.  
 
14 mavzu. Kopillyar elektroforez. Turlari, ajratish uchun kapillyarlari. 
Detektolash. YUSSX afzalligi. Dori vositalarini taxlilida qo„llanilishi.  
Reja: 
  
1.
 
Kopillyar elektroforez turlari, ajratish uchun kapillyarlari 
2.
 
YUSSX afzalligi. Detektolash 
3.
 
Kopillyar elektroforez usulida dori vositalarini taxlil qilish usullari. 
 
 
Kapillyar  elektroforez  (KE)  –  ionlar  va  boshqa  zaryadlangan 
zarrachalarning  elektrokinetik  hodisalar  –  elektromigratsiya  va  elektroosmos 
vositalari  yordamida  murakkab  tarkibli  aralashmalarni  komponentlarga  ajratish 
va  aniqlash  usulidir.  Ushbu  jarayonlar  eritmalarda  yuqori  kuchlanishli  elektr 
maydon  ta‘sirida  amalga  oshiriladi.  Bunda  eritma  ingichka  kapillyar  (masalan 
kvarsdan  tayyorlangan)  ichida  bo‗lib,  u  orqali  elektr  toki  o‗tkazilganda 
zaryadlangan  zarrachalar  harakatga  kelib,  suyuqlikning  harakatlanishi 
kuzatiladi.  Bunda  har  xil  zarrachalarning  harakat  tezligi  turlicha  bo‗lganligi 
sababli  ular  bir-biridan  ajraladi.  Ushbu  jarayonda  diffuziya,  sorbsiya, 
konveksiya,  gravitatsiya  kabi  omillarning  ta‘sirida  murakkab  aralashma 
komponentlarining o‗zaro ajralishi yanada kuchayadi. 
KE  tahlil  usulida  qo‗llaniladigan  asboblar  quyidagi  asosiy  qismlardan 
tashkil  topgan:  avtosampler  (namunani  avtomatik  kiritish  qismi),  detektor, 

 
 
131
 
yuqori  kuchlanish  bloki,  kapillyar  va  butun  jarayonlarni  boshqarish  uchun 
maxsus dastur hamda kompyuter.  
KE da kuchlanish yuqori samarali suyuqliq xromatografiyasidagi (YUSSX)  
nasos,    kapillyar  esa  kolonka  vazifasini  bajaradi.  KE  tahlil  usulining  umumiy 
tamoyillari  YUSSX  bilan  yaqin.  Bunda  asbobni  boshqarish  dasturlari  ham 
deyarli bir xil bo‗lib, ko‗pchilik KE tizimlari oldindan mavjud bo‗lgan suyuqlik 
xromatograflari uchun ishlab chiqilgan dasturlar asosida boshqariladi. 
KE asbobining asosiy tarkibiy qismlari 1 - rasmda keltirilgan. 
 
1- RASM. KE ASBOBINING CHIZMA TASVIRI 
KE  tahlil  usulida  moddalarning  bir-biridan  ajralishi  ingichka  kapillyar 
(diametri 25-100 mkm) ichida sodir bo‗ladi. Ushbu kapillyarning oxirlari yuqori 
kuchlanish  manbaiga  ulangan  bufer  eritmalar  saqlovchi  idishlarga  tushirilgan 
holda bo‗ladi. 
Bufer eritma bilan to‗ldirilgan kapillyarning tuzilishi 2 – rasmda keltirilgan. 
KE da aralashma komponentlarining ajralish jarayoni kapillyar ichida turli 
rN  ko‗rsatkichli  bufer  eritma  muhitida  sodir  bo‗ladi.  Bufer  eritma  kapillyar 
devori  orasidagi  qatlam  3  qavatdan  iborat  bo‗ladi:  manfiy  zaryadlangan 
kapillyar devori, turg‗un va diffuzion qavatlar.  
KE  tizimsida  bufer  eritma  bilan  to‗ldirilgan  oddiy  kvars  kapillyarlarda 
odatdagi  tahlillar  olib  borishda  kapillyar  ichki  devori  yuzasidan  bufer  eritmaga 
silanol guruhlardan proton ajralib chiqish hisobiga ushbu yuzada manfiy zaryad 
hosil  bo‗ladi.  Mazkur  jarayon  hatto  juda  past  rN  ko‗rsatkichlarida  ham 
kuzatiladi. Bunda kapillyar ichidagi kationlar yoki qisman musbat zaryadlangan 
zarrachalar  elektrostatik  ravishda  manfiy  zaryadlangan  kapillyar  devoriga 
tortiladi  va  ikki  xil  zaryadlangan  qavatni  hosil  qiladi.  Elektroforez  jarayoni 
butun  kapillyar  bo‗ylab  hosil  bo‗lgan  ikki  qavatli  elektr  qavati  orqali  tok 
o‗tkazish  orqali  amalga  oshiriladi
. 
Bunda  eritma  kapillyarning  manfiy 
zaryadlangan oxiri - katodga tomon harakatlanadi.  

 
 
132
 
 
2 - rasm. Bufer eritma bilan to„ldirilgan kvars kapillyarning tuzilishi 
Tekshiriluvchi namunani kapillyarga kiritish rezervuarlaridan birini (odatda 
anod  tomondagi)  tekshiriluvchi  namuna  eritmasini  saqlovchi  rezervuarga 
vaqtincha  almashtirish  bilan  olib  boriladi.  Namunani  kapillyar  ichiga  kiritish 
elektrokinetik yoki gidrodinamik usulda amalga oshiriladi (3 - rasm).  
KE  tahlil  usulining  asosiy  kamchiliklaridan  biri  kapillyarga  kiritiluvchi 
tekshiriluvchi 
namuna 
miqdorining 
aniq 
bo‗lishini 
ta‘minlashning 
murakkabligidir.  CHunki  bunda  ushbu  hajm  1  –  20  nl  ni  tashkil  qilib,  u 
tekshiriluvchi  eritma  harorati,  qovushqoqligi  va  berilayotgan  elektr  tokining 
(elektrokinetik  usulda)  yoki  bosimning  (gidrodinamik  usulda)  aniqligiga 
bog‗liq. 
 
3 - rasm. Namunani kapillyarga kiritish usullari 
Ushbu 
keltirilgan 
murakkabliklarga 
qaramasdan 
zamonaviy 
KE 
qurilmalarida  kapillyar  ichiga  kiritiladigan  namuna  hajmidagi  xatolik  1%  dan 
oshmasligiga erishish mumkin. 
 
YUqorida  aytib  o‗tilganidek,  KE  da  sodir  bo‗ladigan  asosiy  hodisalardan 
biri - elektroosmotik oqim (EOO) hisoblanadi.  
Manfiy  zaryadlangan  kapillyar  devori  bufer  eritma  tarkibidagi  musbat 
zaryadlangan  ionlarni  o‗ziga  tortib,  ikki  xil  zaryadli  qo‗sh  qavatni  hosil  qiladi. 
Kapillyar  oxirlariga  kuchlanish  berilganda  diffuzion  qavatdagi  kationlar  katod 
tomonga  harakatlanib,  o‗zi  bilan  birga  suv  molekulalarini  ham  harakatga 
keltiradi.    Buning  natijasida  bufer  eritma  oqimi  manfiy  zaryadlangan  katod 
tomonga  harakatlanadi.  Ushbu  hosil  bo‗lgan  oqim  EOO  deb  nomlanadi  va  u 
osonlik bilan hosil qilinishi mumkin.
 
 

 
 
133
 
Misol  uchun,  konsentratsiyasi    20  mM  bo‘lgan  boratli  bufer  (rN  9.0) 
elektroosmotik  oqimining  chiziqli  tezligi  taxminan  2  mm/s  tashkil  qiladi.  Ichki 
diametri  50  mkm  bo‘lgan  kapillyar  uchun  ushbu  oqim  taxminan  4  nl/s  tashkil 
qiladi.  YUqorida  keltirilgan  tahlil  sharoitlarida  pH=3  da  EOO  birmuncha 
kichik bo‘ladi va taxminan 0,5 nl/s tashkil qiladi. 
KE  da  aralashma  komponentlarining  bir-biridan  ajralish  mexanizmi 
moddalarning  bufer  eritmada  kapillyar  bo‗ylab  harakatlanish  tezliklaridagi 
farqqa asoslanadi.  
KE  da  elektroforezning  boshqa  ko‗rinishlaridagi  kabi  EOO  dan  tashqari 
elektroforetik  oqim  (EFO)  ham  mavjud  bo‗lib,  bunda  manfiy  zaryadlangan 
zarrachalar  anodga,  musbat  zaryadlangan  zarrachalar  esa  katodga  tomon 
harakatlanadi.  SHunday  qilib,  EFO  musbat  zaryadlangan  zarrachalarni  EOO  ga 
qarama-qarshi tomonga harakatlanishga sabab bo‗ladi. Lekin bunda EOO tezligi 
EFO nisbatan ancha yuqori bo‗lib, shu tufayli ham kationlar ham anodga tomon 
harakatlanadi.  
KE da aralashma komponentlarining taqsimlanishi quyidagicha bo‗ladi: 
Kationlar → Neytral zarrachalar → Anionlar 
Bundan  ko‗rinadiki,  kationlarning  harakat  tezligi  zaryad/massa  nisbatiga 
to‗g‗ri,  anionlarda  esa  teskari  proporsional.  Neytral  zarrachalarning  tezligi  esa 
ularning o‗lchamlariga teskari proporsional bo‗ladi. 
SHunday  qilib,  murakkab  aralashma  tarkibidagi  anion,  kation  va  neytral 
zarrachalar bir vaqtning o‗zida bir-biridan ajralishi mumkin.  
Suyuqlik  xromatograflariga  o‗xshash  bosimni  boshqarish  mumkin  bo‗lgan 
tizimlarda suyuqlik va qattiq faza (sorbent va kapillyar devori yuzasi) orasidagi 
ishqalanish  kuchlari  bosimning  katta  sakrashlariga  olib  keladi.  Bunda  ochiq 
kapillyar va kichik oqimda ham ishqalanish kuchlari etarli darajada katta bo‗lib, 
u  laminar  yoki  parabolik  oqimning  hosil  bo‗lishiga  olib  keladi.  kapillyar  ichida 
hosil bo‗lgan parabolik oqimning tezligi kapillyar markazida eng yuqori bo‗lib, 
uning devori yaqinida nolga yaqinlashadi
 
(4- a rasm). 
 Bu esa oqim zonasining kattalashishiga olib keladi. Bundan farqli ravishda 
EOO  tekis  bo‗ladi.  Elektrokinetik  tizimlarda  suyuqlikni  harakatga  keltiruvchi 
kuch  EOO  kapillyarning  butun  ichki  yuzasi  bo‗ylab  bir  xilda  taqsimlangan. 
Buning natijasida kapillyar devori yuzasiga juda yaqin bo‗lgan sohadan tashqari 
butun diametr bo‗yicha bir xil bosim va tezlikka ega bo‗ladi (4-b rasm). 
 (a) 
 (b)