Toshkent farmatsevtika instituti farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining fizika


Fotometrik aniqlashning optimal sharoitini tanlash


Download 56.99 Kb.
Pdf ko'rish
bet17/19
Sana12.12.2017
Hajmi56.99 Kb.
#22077
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19

Fotometrik aniqlashning optimal sharoitini tanlash 
1. Tekshiriladigan birikmaning eritmasi qaysi to‗lqin uzunligida nurni maksimal 
yutishini aniqlash.  
2. rN ning optimal qiymatini topish. 
3. Aniqlanayotgan ionni rangli birikmaga to‗la bog‗lash uchun reagentning 
kerakli miqdorini aniqlash. 
4. Eritmaning nur yutishga harorat va vaqtning ta‘sirini aniqlash.  
5. Rangning turgun vakti.  
Nur yutilishini o„lchash asboblari 

 
 
164
 
1) polixromat nurni parchalab, zarur bo‗lgan to‗lqin uzunlikdagi nurni ajratib 
berishi kerak: 
2) moddaning nur yutishini o‗lchash imkonni berishi kerak: 
 
Har qanday spektral asbob tuzilishi: nur manbai(1), kerakli bo‗lgan to‗lqin 
uzunlikdagi nurni ajratib beradigan qurilma (monoxromator yoki nurfiltr)(2), 
kyuvetalar(3) joylashadigan bo‗lim detektor(4) va indikator(5) joylashgan 
bo‗limi bo‗ladi 
KFK-2 va KFK-3 9ta nurfiltrga ega bo‗lib, 315-980 nm oraliqdagi barcha to‗lqin 
uzunliklardagi  nurning  yutilishini  o‗lchashga  imkon  beradi.  Bu  asboblar  bilan 
suspenziyalarning,  emulsiyalarning  va  kolloid  eritmalarning  nurni  tarqatish 
intensivligini ham o‗lchaydi 
 
Fotometrikusullargatekshiriluvchieritmatomonidannurningyutilishiga  – 
absorbsiyasigaasoslanganfotoelektrokolorimetrikvaspektrofotometrikusullarkira
di. 
Buusullarelektromagnitnurlanishningtanlabyutilishigaasoslanganbo‗lib, 
bundamolekuladagiyokiiondagielektronlarholatiasosiyahamiyatkashfetadi. 
Harqandaymoddatebranishsoni 
(chastotasi) 
ma‘lumbirqiymatgaegabo‗lganelektromagnit  nurniyutadi. 
Elektromagnitnurlanishto‗lqinvakorpuskulyarxossalargaegabo‗lib,  nurlanishvay
utilishjarayonlarikvantlartarzidaamalgaoshadi. 
 
formulada: 
E – nurlanishenergiyasiningyutilishjarayonidagio‗zgarishi 
h – Plankdoimiysi (6,5·10
-27
 erg/sek) 
- tebranishsoni (chastota) 
s – nurningbo‗shliqdagitezligi (3·10
10
 sm/sek) 
 - to‗lqinuzunligi 
  
Tebranishsonigerslarbilan,  to‗lqinuzunligiesasm,  mkm  (10
-6
m),  nm  (10
-
9
m) vaangestremlar (
) bilanifodalanadi. 
Ba‘zannurlanishto‗lqin  sonibilan hamtavsiflanadi 
 
 

 
 
165
 
 
 - 
nurning 

smigato‗g‗rikelganto‗lqinsonibo‗lib, 
sm
-
1
 lardaifodalanadi. 
Monoxromatiknurningmoddatomonidanyutilishintensivligininuryutilishiningbirl
ashgan qonuni – Buger-Lambert-Ber qonuniorqalitushuntiriladi. 
Monoxromatiknurmodda  (yokiuningeritmasi)gayo‗naltirilgandauningbir 
qismikyuvetadevorlaridan 
qaytib, 
ikkinchi 
qismiyutilib, 
uchinchi 
qismiesakyuvetadano‗tadi.  Agarmonoxromatiknurningdastlabkiintensivligini J
0

kyuvetadan 
qaytgannurintensivligini J
k

moddatomonidanyutilgannurintensivligini J
yu
 vaeritmadano‗tgannurintensivligin
i J bilanbelgilasak, J
0
= J
k
+J
yu
 + J bo‗ladi. 
Fotometrikusullardasolishtiriluvchivatekshiriluvchieritmalarsolingankyu
vetalarbirxilbo‗lganligiuchun J
k
 nie‘tiborgaolmasak, J
0
=J
yu
+J bo‗lib, 
yutilgannurintensivligiBuger-Lambert-Ber qonuniorqalianiqlanadi. 
       
        
 
yoki 
     
 
formulalarda: 
J
0
 – nurningdastlabkiintensivligi 
J – eritmadano‗tgannurintensivligi 
 – yutilishko‗rsatkichi 
D – eritmaningoptikzichligi 
- solishtirmayutilishko‗rsatkichi 
 - molyaryutilishko‗rsatkichiyokiekstinksiyakoeffitsienti 
l – eritma qatlamining qalinligi 
s – eritmaningkonsentratsiyasi 
  
Nuryutilishiningbirlashgan qonuniBuger-LambertvaBer 
qonunlariasosidakeltiribchiqariladi. 
Buger-Lambert  qonuninurningyutilishiniyutuvchieritmaning 
qatlam 
qalinligigabog‗liqliginiifodalaydi.   
  yoki   
 
k –yutilishko‗rsatkichi. 
Ber qonuniesanurningyutilishinieritmakonsentratsiyasibilanbog‗laydi. 
 
 -  konsentratsiyasibirgatengbo‗lganeritmaningyutilishko‗rsatkichi 
       
 

 
 
166
 
      
 
 
      
 
 
Nuryutilishiningbirlashgan 
qonunigako‗ra, 
eritmaningoptikzichligiyutilishko‗rsatkichiga, 
eritmakonsentratsiyasigava 
qatlamqalinligigato‗g‗riproporsional. 
  
Fotokolorimetrikvaspektrofotometrikusullarningo‗xshashlikvafarq 
qiladigantomonlari quyidagilardaniborat: 
O‗xshashligi: 
        Buikkalausul 
hamabsorbsion, 
ya‘ninuryutilishusullari 
qatorigakiradi. 
        Buikkalausul 
hamelektronenergiyaniyutibto‗yinganorbitaldanto‗yinmaganorbitalga
o‗tishigaasoslangan 
Farqi: 
        Fotokolorimetrikusulranglieritmalartomonidannomonoxromatikk
o‗zgako‗rinadigannurningyutilishiga, 
spektrofotometrik  usulesaranglivarangsizeritmalartomonidanko‗zgak
o‗rinadiganvaultrabinafshamonoxromatiknurningyutilishigaasoslanga

  
Fotokolorimetrikvaspektrofotometrikusullardandorivositalariningchinlig
ini, tozaliginivamiqdorinianiqlashdafoydalanishmumkin. 
Dorivositalarningchinliginianiqlashdaspektrningko‗zgako‗rinadiganvaul
trabinafsha 
qismidagispektrofotometrikusul 
qo‗llanilgandaularningspektrdagiyutilishmaksimumlarigaasoslaniladi. 
Agardorimoddasiningkimyoviytuzilishidagixromaforguruhlaro‗xshashbo‗lsa, 
ularningyutilishspektrlari 
hamo‗xshashbo‗ladi. 
Masalan, 
tuzilishidafenilradikalinisaqlagandorimoddalar 

efedrin, 
dimedrol, 
benzilpenitsillin,  atropinvaboshqalar)ningyutilishspektrida  251,  257  va  263 
nmdauchtayutilishmaksimumikuzatilsa, 
fenolgidroksilguruhisaqlagandorimoddalarningUB-spektrida 
280 
nmdayutilishmaksimumi  bo‗ladi 
(adrenalin, 
izadrin, 
morfin, 
estradiolvaboshqalar). 
To‗yinmaganenolguruhisaqlagansteroidtuzilishgaegabo‗lgandorimoddalarningU
B-spektrida  238  nmdamaksimumkuzatiladi  (kortizon,  gidrokortizon,  prednizon, 
prednizolonvaboshqalar). 
Ko‗rsatilganto‗lqinuzunliklaridaUB-
spektrdayutilishmaksimuminingbo‗lishimoddanito‗laligichatavsiflashuchunetarli

 
 
167
 
bo‗lmasdan, 
umumiytushunchaberadi, 
xolos. 
Lekinko‗pginadorimoddalarningUB-spektridagiuyokibuyutilishmaksimumidan, 
shumoddaningchinliginianiqlashdakengfoydalaniladi. 
Sefaleksinning 
0,002% 
lisuvlieritmasini  UB-spektrida 
260±1 
nmdayutilishmaksimumikuzatilsa, 
sulfapiridazinning 
0,001% 
li 
0,1 
mol/l  natriygidroksideritmasidaolinganUB-spektrida 
230 
nmdan 
400 
nmgachaoraliqda 255±2 nmdayutilishmaksimumikuzatiladi. 
Sianokobalaminningchinligiuning 
0,002% 
lieritmasiniUB-spektrida 
278±1  nm,  361±1  nmva  548±2  nmdagiyutilishmaksimumlaribilananiqlanadi. 
Bunda 
278 
nmdagimaksimumbenzimidazol 
halqasiga, 
361 
nmdagimaksimumkorrintuzilishdagioltitato‗yinmaganbog‗larga, 
548 
nmdagiyutilishesakobaltionigategishli. 
Ba‘ziMTXlardayutilishmaksimuminingUB-spektrdagijoyibilanbir 
qatordauningkattaligi hamko‗rsatiladi. 
Piridoksingidroxloridning 
0,05% 
lirN=6,9 
bo‗lganfosfatbuferidagieritmasiningUB-spektrida  230  nmdan  350  nmoralig‗ida 
254 
nmva 
324 
nmdayutilishkattaligi 
(optikzichligi) 
0,18 
va 
0,35 
gatengbo‗lganikkitamaksimumbo‗lishilozim. 
Ba‘zi 
hollardadorimoddasiningchinliginianiqlashdaikkixilto‗lqinuzunligigamoskeladig
anyutilishmaksimumilariningnisbatidanfoydalaniladi. 
  
  
 
Rasm 17. Spektrofotometrningtuzilishchizmasi 
1 – nur manbasi, 2 – tirqish, 3 – difraksiya setkasi, 4 –
 solishtiriluvchi eritma, 5 – tekshiriluvchi eritma, 6 –
fotoelement, 7 – tok kuchini o‗lchovchi qurilma 
 Masalan, natriypara-aminosalitsilatuchununing 0,001% lieritmasida 265 nm 
299 nmdaolinganoptikzichliklariningnisbati 1,50-1,55 bo‗lishitalab qilinadi. 
 

 
 
168
 
Folikislotasining 0,001% li 0,1 mol/lmnatriygidroksiddagieritmasi 
256, 283 va 365 nmlardayutilishmaksimumiberishiva 256 
nmdagioptikzichlikkattaligining 365 nmdagioptikzichlikkattaligiganisbati 2,8-
3,0 bo‗lishitalabetiladi. 
Ba‘ziMTXlardaUB-
spektrasosidadorimoddasiningchinligianiqlanadiganbo‗lsa,  standartnamunaning 
hamUB-spektribirvaqtda, birxilsharoitdaolinibsolishtirilishiko‗zdatutiladi. 
Etinilestradiolning 
0,0005% 
lispirtlieritmasiningUB-
spektridavabirvaqtningo‗zida, 
birxilsharoitdaolinganstandartnamunaningUB-
spektrida  284  nmdabirxilyutilishkattaligigaegabo‗lganmaksimumbo‗lishilozim. 
Buyo‗ldorimoddasiningchinliginianiqlashdaengishonarliyo‗l 
hisoblanadi. 
Ammosolishtirishtekshirilayotganmoddaningstandartnamunasibilanolibborilishi
kerak. 
Ba‘zanma‘lumto‗lqinuzunligidagisolishtirmayutilishko‗rsatkichining 
qiymatianiqlanadi - 

Levomitsetinning 
0,002% 
lisuvlieritmasida 
278 
nmdagisolishtirmayutilishko‗rsatkichi 290-305 bo‗lishitalabetiladi. 
AgaryutilishspektriningtavsifieritmaningrNigabog‗liq  bo‗ladiganbo‗lsa 
(barbituratlar, 
sulfanilamidlar, 
fenollarvaboshqalar), 
xususiyfarmakopeyamaqolasidaeritmaningrNiko‗rsatiladi. 
 
 
Spektrofotometr PE-6100UF 
Foydalanilgan adabiyotlar. 
1. 
James  W.  Robinson,  Eileen  M.  Skelly  Frame,  George  M.  Frame  II
 
Undergraduate Instrumental Analysis // Crystallography, Rigaku Americas 
Corporation, The Woodlands, TX. www.rigaku.com/smc. © Rigaku Corporation.  
2.Loginova  N.V.,  Polozov  G.I.  Vvedenie  v  farmatsevtichekuyu  ximiyu  Minsk, 
Elektronnaya kniga BGU, 2004. 
3. Farmatsevtichna ximiya pod redaktsii P.O. Bezuglogo, Xarkov - 2002 g.  
4. Farmatsevtichniy analiz pod redaktsii P.O. Bezuglogo, Xarkov -2001 g.  
5. Maksyutina N.P. i dr. Metodы analiza lekarstv, Kiev, 1984. 
6. Arzamastsev i dr. Analiz lekarstvennыx smesey. Moskva 2000 g.  

 
 
169
 
7. "Dori vositalarining sifatini nazorat qilish va standartlash" fani uchun o‘quv 
qo‘llanmasi (Elektron darslik) Mualliflar jamoasi. 
8. Mavzular bo‘yicha uslubiy qo‘llanmalar. 
9. Rukovodsvo k laboratornыm zanyatiyam po farmatsevticheskoy ximii, pod 
redaktsii A.P.Arzamastseva, Moskva, 2001 g.  
 
7-8-9-10-Laboratoriya mashg„uloti  
UB- spektroskopiya usulida dori vositalarni chinligini aniqlash. Organik 
dori vositalarni UB- spektrlari. Aniqligi va pretsenzionligi. 
 
6. UB-spektroskopiya 
Hozirgi  zamon  tasavvurlariga  ko‗ra  yorug‗lik  ham  zarracha,  ham  to‗lqin 
xususiyatiga  ega,  ya‘ni  har  qanday  nur  suv  yuzasidagi  to‗lqinlar  kabi  tarqaladi. 
To‗lqinlar - to‗lqin uzunligi 

 (lambda), to‗lqin balandligi - amplitudasi A va shu 
to‗lqinning tarqalish tezligi S kabi kattaliklarga ega. 
À
À


 
 
Ariq  suvidagi  to‗lqinlar  uzunligi  uncha  katta  bo‗lmagan  holda  -  okean  va 
dengizlar  yuzasidagi  to‗lqinlar  uzunligi  esa  bir  necha  o‗n  metrga  etadi.  To‗lqin 
tarqalayotgan  joydan  sal  nariroqda  bir  nuqtani  belgilab,  shu  nuqtadan  bir 
sekundda  o‗tgan  balandliklar  yoki  chuqurliklar  (boshqacha  qilib  aytganda 
tebranishlar) soni  aniqlansa,  to‗lqin  chastotasi 

  (nyu)  ning  chastota  birligi qilib 
gers qabul qilingan bo‗lib, bir gers sekunddagi bir tebranishdir. 
To‗lqin tezligi (S), uzunligi (

) va chastotasi (

) orasida o‗zaro bog‗lanish 
mavjud bo‗lib, bog‗lanish quyidagi formula bilan ifodalanadi. 
v
С


    yoki   Sq

 
 
(1) 
YOrug‗lik  va  elektromagnit  to‗lqinlar  uchun  S  o‗zgarmas  kattalik 
(S

300000  km

sek.).  Demak,  birinchi  tenglamaning  chap  tomoni  o‗zgarmasligi 
hisobga  olinsa, 

  bilan 

  o‗rtasidagi  bog‗lanish  kelib  chiqadi.  Bu  tenglamaga 
muvofiq  to‗lqin  uzunligi  va  chastotasi  teskari  mutanosiblikda  bo‗lib, 

  oshsa 

kamayadi. 
YOrug‗lik  ko‗zga  ko‗rinadigan  nur.  Bundan  tashqari  inson  ko‗zi 
sezmaydigan  rentgen,  ultrabinafsha,  infraqizil  va  radioto‗lqinlar  mavjud. 
Nurlarning barcha turlari elektromagnit to‗lqinlar deb nomlanadi. Turli xil nurlar 
to‗lqin uzunliklarining ortib borishi tarkibida joylashtirilsa, elektromagnit spektr 
hosil  bo‗ladi.  Demak,  spektr  to‗lqin  uzunliklar  yoki  tebranish  chastotalari 

 
 
170
 
bo‗yicha  (ya‘ni,  energiyasi  bo‗yicha)  elektromagnit  nurlanishlarning  miqdo-riy 
taqsimlanishidir. 
Bu  spektr  to‗lqin  uzunligi  bir  necha  kilometr  bo‗lgan  kichik  chastotali 
to‗lqin  (o‗zgaruvchan  tok)  bilan  boshlanib,  to‗lqin  uzunligi  santimetrning  yuz 
milliondan  bir  ulushiga  teng  bo‗lgan  gamma  (radioaktiv)  nurlar  bilan  tugaydi. 
Elektromagnit  spektrning  fizikaviy  usullari  qo‗llanadigan  sohalarni  quyidagicha 
izohlash mumkin: 
 
To‗lqin 
uzunligi 
10
-3
 nm 
10  
nm 
400  
nm 
800 nm 
300 mkm 
300  
mm 
200  
mm 
Spektral 
soha 
 
rent-gen 
nurlar 
 
ultra 
binafsha 
nur 
 
ko‗zga 
ko‗ri-
nadigan 
nurlar 
infra-qizil 
nurlar 
mikro-
to‗lqin-li 
nur. 
qisqa 
radio 
to‗lqinlar 
Kuzatilayot
gan yutilish 
spektri 
 
Elek-tron 
spektr 
 
I+-spektr 
 
YAMR-
spektr 
EPR-
spektr 
 
Elektromagnit spektr sohalari. 
Radioto‗lqinlarning o‗zi uchta guruxga ajraladi. YAMR da ishlatiladigan, 
to‗lqin uzunligi 5 m bo‗lgan radioto‗lqinlar chastotasini hisoblaylik. 
сек
м
м
сек
км
С
1
60000000
5
300000000
5
/
300000







 
yoki 60000000 gers, ya‘ni 60 megagers. 
Demak,  to‗lqin  uzunligi  5  m  bo‗lgan  radioto‗lqinlar sekundiga  60  million 
marta  tebranadi.  YOrug‗lik nurlarining  chastotasi  esa  radioto‗lqinlariga nisbatan 
bir necha million marta katta. 
Elektromagnit spektrdagi har qanday nur muayyan energiyaga ega bo‗ladi, 
ya‘ni har qanday nur o‗zida ma‘lum miqdorda energiya tashiydi. Bu energiya nur 
chastotasiga bog‗liq bo‗lib, uning miqdori Plank formulasi asosida hisoblanadi: 
E

h

  
(2) 
h - Plank doimiysi bo‗lib,  6,625

 10
-34
 dj.gs
-1
 ga teng. 

 - chastota. 
Formulaga 
asosan 
nur 
energiyasi 
uning 
chastotasiga 
to‗g‗ri 
proporsionaldir. 
Moddaga tushirilgan nur undan o‗tib yutishi yoki yutilishi mumkin.  
Nur  yutilganda  modda  molekulasi  turli  o‗zgarishlarga  uchraydi.  Bu 
o‗zgarishlar nurning tabiatiga va moddaning tuzilishiga bog‗liq. 
Eng  qisqa  to‗lqinli  gamma  (radioaktiv)  nurlar  yadrolarning  energetik 
holatini o‗zgartiradi (gamma rezonans spektroskopiya). 
Gamma  nurlarga  nisbatan  uzunroq  to‗lqin  uzunligiga  ega  bo‗lgan  rentgen 
nurlar  -  atomlarning  ichki,  yadroga  yaqin  va  qavatlardagi  elektronlarning 
energiyasini  o‗zgartiradi  (rentgenospektroskopiya).  Ul‘trabinafsha  va  ko‗zga 
ko‗rinuvchan  nurlar  ta‘sirida  molekula  va  atomlar  valent  elektronlarining 

 
 
171
 
energetik  holatlari  o‗zgaradi  (UB  va  elektron  spektrlar).  Infraqizil  nurlar  esa 
molekuladagi atomlarni tebrantiradi (I+ yoki tebranma spektrlar). Radioto‗lqinlar 
esa yadro va elektron spinlarining energetik holatini o‗zgartiradi (YAMR va EPR 
spektroskopiya). 
Aniqlanayotgan  modda  tomonidan  elektromagnit  to‗lqinlarning  tanlab 
yutilishini  o‗lchashga  asoslangan  fizikaviy  usullar  -  spektroskopik  usullar  deb 
nomlanadi. 
Optik 
spektroskopiya 
usullaridan 
biri 
bo‗lgan 
ultrabinafsha 
spektroskopiyasi bilan tanishib chiqamiz. 
Nurlanish  jarayonida  to‗lqinlar  bir  xil  chastotaga  ega  bo‗lsa,  ular 
monoxromatik  nurlar  bo‗ladi,  ya‘ni  bunday  nurning  energiyasi  bir  xildagi  h

ga 
teng  bo‗ladi.  Agar  monoxromatik  nurni  yutish  xususiyatiga  ega  bo‗lgan 
moddaning eritmasiga tushirilsa, uning ma‘lum qismi ushlanib qoladi va natijada 
eritmadan  o‗tgan  nurning  intensivligi  kamayadi.  Monoxromatik  nurlanishning 
yutilishi quyidagi - tenglamaga bo‗ysunadi: 
n
k
J
J
.
ln
0


 
 
(3) 
J
o
 va J - tushayotgan va eritmadan o‗tgan nurning intensivliklari  
n - yorug‗lik yo‗lidagi moddaning mollar miqdori.  
k - yutilish intensivligining nisbiy miqdori. 
 
Agar  monoxromatik  nur  A  moddadan  o‗tsa,  uning  intensivligi 
kuchsizlanishini  I
0

I  orqali  o‗lchash  mumkin,  n-ning  miqdori  aniq  bo‗lganda,  K 
ningmiqdorini  topish  mumkin.  Boshqa  modda  olinganda  nurning  kuchsizlanishi 
ham  boshqacha  bo‗lib,  K  ning  miqdori  ham  o‗zgaradi.  Agar  yutilish  jarayoni 
kuzatilmasa K

0 bo‗ladi. 
Odatda  modda  eritmasining  yutilish  intensivligi  o‗lchanadi,  buning  uchun 
eritma 
tiniq 
bo‗lishi  kerak.  Eritmadagi  n-ning  miqdori  eritmaning 
konsentratsiyasiga  va  eritma  joylashgan  idishcha  qatlamining  qalinligiga  to‗g‗ri 
proporsional  hisoblanadi.  Amaliyotda  ko‗p  hollarda  K  ning  o‗rniga 

,  natural 
logarifm o‗rniga o‗nli logarifm ishlatiladi. 
lg
. . .
J
J
c
0
1
 
 
 
 
 
(4) 
J
J
0
lg
 - Eritmaning yoki yutilishning optik zichligi (D) 
D

c 1 
 
.
1
.
c
D


 
 
(5) 

 - Ekstinksiyaning molli koeffitsienti. 
Agar S

1 mol

l, l

1 sm bo‗lsa, 

 eritmaning optik zichligiga teng bo‗ladi. 
;
lg
0
D
J
J





Eritmaga tushayotgan va undan o‗tayotgan nur intensivliklari bilan eritma 
konsentratsiyasi  va  uning  qatlami  qalinligi  orasidagi  qonuniyatni  ifodalaydigan 

 
 
172
 
tenglama  (4)  Lambert-Ber  qonuni  deb  yuritiladi.  Bu  qonuniyat  doim  saqlanib 
qolmaydi. 
YUtilish 
xususiyatiga 
ega 
bo‗lgan  moddaning  muhitdagi 
konsentratsiyasini  o‗zgarishi  eritmadagi  turli  xil  jarayonlar  -  assotsiatsiya,  tuz 
hosil qilish, dissotsiyalanish va tautomer shakllarning hosil bo‗lishiga olib kelsa, 
qonundan  chetlanish  ro‗y  beradi.  SHuning  uchun  turli  xil  konsentratsiyadagi 
eritmalarning  yutilish  spektrini  oldindan  Lambert-Ber  qonuniga  bo‗ysunishini 
bilish kerak. 
Buning  uchun  optik  zichlikni  (D)  konsentratsiyaga  nisbatan  (doimiy 

va 
llarda)  o‗rganiladi.  Agar  qonunga  bo‗ysunsa  D  va  S  koordinatalaridan  to‗g‗ri 
chiziq olinadi. 
To‗lqin  uzunligining  qiymati  bilan  yutilish  intensivligi  o‗rtasidagi 
bog‗lanishni  ifoda  etadigan  egri  chiziqni  yutilishning  spektral  chizig‗i  deb 
aytiladi. 

  qiymatlar  ultrabinafsha  va  infraqizil  yutilish  sohalarining  sifat 
analizida  katta  ahamiyatga  ega.  Ayrim  analitik  ishlarda  ma‘lum  yutilish 
maksimumining  integrallik  intensivligini  (A)  quyidagi  formula  orqali  hisoblash 
mumkin: 






dv
dv
J
J
l
C
I
A

0
lg
 
 
(6) 
Elektromagnit  spektrining  ultrabinafsha  sohasi  to‗lqin  uzunligini 
qiymatlari  bilan  bir-biridan  keskin  farq  qiladigan  ikki  xil  sohachalarga,  ya‘ni 
uzoq  ultrabinafsha  va  yaqin  ultrabinafsha  sohachalariga  bo‗linadi.  Birinchi 
sohadagi  to‗lqin  uzunligining  qiymati  190  nm  dan  kichik  bo‗lib,  uning  oxirgi 
kichik  qiymati  rentgen  nurlarining  sohasiga  yaqinlashadi.  YAqin  ultrabinafsha 
sohaga tegishli bo‗lgan to‗lqin uzunlikning qiymati 190 nm dan yuqori bo‗lib 450 
nm  gacha  bo‗lgan  sohani  o‗z  ichiga  oladi.  Uzoq  ultrabinafsha  sohani  o‗rganish 
murakkab asbob-uskunalarni talab qiladi. 
Amaliyotda 
organik 
moddalarning 
tuzilishini 
o‗rganishda  yaqin 
ultrabinafsha  soha  keng  miqyosda  ishlatiladi.  Bu  sohada  yutilishning  sodir 
bo‗lishiga  asosiy  sabab,  molekulalarda  to‗yinmagan  guruxlar,  hamda 
taqsimlanmagan 
elektronlari 
bo‗lgan 
atomlarning 
bo‗lishidir.  YAqin 
ultrabinafsha  sohasida  yutilish  maksimumini  beradigan  guruxlarga  xromoforlar 
deb aytiladi. 
Agar  molekulada  xromoforlar  ko‗p  miqdordagi  boshqa  xromoforlar  bilan 
bog‗langan  bo‗lsa  yutilish  maksimumining  qiymati  katta  to‗lqin  uzunlikdagi 
sohaga siljiydi, shuning uchun ham bunday tuzilishdagi birikmalar ko‗p hollarda 
rangli bo‗lib, yutilish maksimumini ko‗zga ko‗rinadigan sohada (

450-850 nm) 
namoyon qiladi. 
 
Ultrabinafsha va ko„rinuvchan sohalardagi 
yutilishni o„lchash asboblari 
Moddalarning  nurni  yutish  hodisasini  o‗lchashda  spektrometrlardan 
foydalaniladi.  Ularning  turlari  va  tuzilishi  har  xil  bo‗lishidan  qat‘iy  nazar 
spektrometrlar  yorug‗lik  manbai,  yorug‗lik  detektori  va  detektordan  chiqqan 
signallarni yozadigan asbobdan tashkil topgan bo‗ladi (1-rasm). 

 
 
173
 
1
2
3
4
5
6
7
8
 
1-rasm. Spektrofotometrning tuzilishi. 
1-nurlanish manbai 
5-idishchalarni ushlatgich 
2-monoxromator 
6-fotoelement 
3-namuna eritmasi 
7-o‗lchov asbobi 
4-erituvchi 
8-idishchalarning yo‗naltirgichi 
 
YOrug‗lik nurlanish manbai lampadan (1) monoxromatorga (2) tushadi va 
natijada  nur  oqimi  ma‘lum  to‗lqin  uzunligiga  ega  bo‗ladi.  Namuna  eritmasi  va 
toza  erituvchi  idishchalarga  (3,4)  solinadi  va  ushlatgichga  (5)  qo‗yiladi. 
YOrug‗lik idishchalardan o‗tib fotoelementga (6) tushadi va undan chiqayotgan 
signallar  o‗lchov  asbobi  orqali  (7)  o‗lchanadi.  Idishchalar  ushlatgichini  shunday 
joylashtirish kerakki, nur idishchalarning yo‗naltirgichi (8) orqali har bir idishdan 
o‗tishi kerak. 
O‗lchash ishlarini quyidagicha olib borish mumkin: bitta to‗lqin uzunlikda 
erituvchidan  utayotgan  nurning  intensivligi  o‗lchanadi,  keyin  esa  xuddi  shu 
erituvchida  erigan  moddaning  yutilishi  o‗lchanadi.  Amaliyotda  asbobni  shunday 
tayyorlash  kerakki,  erituvchining  yutilishini  nol  deb  hisoblab,  shunga  asosan 
namunaning  yutilish  parametrlarini  aniqlash  mumkin.  Spektrni  olish  uchun  bu 
ishlarni boshqa to‗lqin uzunlikdagi qiymatlarda ham bajariladi. Bunday hajmdagi 
ishlarni  tezkorlik  bilan  bajarish  maqsadida  hozirgi  vaqtda  ikki  nur  yo‗nalishli, 
spektrlarni  to‗g‗ridan-to‗g‗ri  yozadigan  zamonaviy  asboblardan  foydalaniladi. 
Bunday asboblarning ayrim nusxalari 2, 3 va 4-rasmlarda tasvirlangan. 
 

 
 
174
 
2-rasm.  SPEKORD-M40  UB  spektrometrining  ko‗rinishi(Karl-Seyss 
firmasi, Germaniya). 
 
Spektrni  olish  uchun  idishchalarni  monoxromator  va  detektor  o‗rtasida 
joylashtiriladi, noma‘lum moddalarni maxsus erituvchilarda eritiladi. Erituvchilar 
sifatida ko‗p hollarda asosan metanol, etanol, suv yoki to‗yingan uglevodorodlar - 
geksan,  geptan,  siklogeksanlarni  ishlatish  mumkin,  chunki  yaqin  ultrabinafsha 
sohasida boshqa erituvchilar yutilish maksimumlarini namoyon qiladi. 
 
UB spektroskopiya uchun juda suyuq eritmalar ishlatilib, spektrdan to‗lqin 
uzunlikning  maksimum  qiymati  (

,  maks)  va  unga  tegishli  bo‗lgan  optik 
zichlikning 

 maks qiymati aniqlanadi. 
1-jadval.  
Ayrim erituvchilarning UB sohadagi yutilish qiymatlari. 
Erituvchi 

,   nm 

,(20-25
0
 S) 
Suv 
195 
78,5 
Metil spirti 
210 
32,6 
Etil spirti 
207 
24,3 
Xloroform 
246 
4,8 
Atseton 
331 
20,7 
Dioksan 
215 
2,2 
Benzol 
280 
2,3 
Geksan 
199 
1,9 
Siklogeksan 
211 
2,0 
Download 56.99 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling