Тошкент кимё-технология институти

 
 
 
 
 
 
 
 
Корхона раҳбари 
ФМ бошлиғи 
ФМ штаб бошлиғи 
Хизматларни ташкил 
қилиш 
Ёнғинга қарши
Қидирув 
Алоқа 
Авариявий техника 
Тартибни 
сақлаш 
Умумий озиқ овқат 
таъминоти 
Тиббий хизмат 

---

5. 
ИҚТИСОДИЙ ҚИСМ 
Корхона ишлаб чиқариш сарфлари ва уларнинг гурухланиши. Умумий 
куринишда ишлаб чиқариш сарф ҳаражатлар (маҳсулот, ишлар, хизматлар 
таннархи) ишлаб чиқариш жараёнида кулланилган табиий ресурслар, хом 
ашё, материаллар, ёқилғи, кувват, асосий фондлар, мехнат ресурслари, хамда 
ишлаб чиқариш ва маҳсулотни сотишга сарфланган бошқа колган 
ҳаражатларнинг кийматларни акс эттиради. 
Бозор иктисодиётига ўтиш муносабати билан Узбекистан Республикаси 
Молия Вазирлиги томонидан 27.01.1995 йил №9, 5.02.1999 йили № 54 карори 
билан такомиллаштирилган "Маҳсулот таннархи (ишлар, хизматлар) ни 
ташкил килувчи сарфлар таркиби ва маҳсулот (ишлар, хизматлар) ни сотиш, 
молия натижаларни келиб чикиш тартиби" тугрисидаги янги Йўриқнома 
кабул килинган. 
Ушбу Йўрикнома буйича хамма сарфлар маҳсулот ишлаб 
чиқариштаннархига киритиладиган ва ишлаб чиқариш таннархига 
киритилмайдиган 
(аммо улар давр ҳаражатлар таркибида кайд этилиб, асосий фаолият 
фойдасида инобатга олинадилар) ҳаражатларга булинадилар: Бундан 
ташкари сарфлар корхона умумхўжалик фаолиятининг фойда ёки зарари 
хисобида инобатга олинадиган молия фаолияти буйича ҳаражатлар; 
Фавкулотдаги зараралар (фойда ёки даромадини солик тулагунча кадар 
хисобида инобатга олинган) дан иборат. 
Шунга кура сарф моддаларининг гурухланиши куйидагича булади: 
Маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи;давр ҳаражатлари;молия фаолияти 
ҳаражатлари;фавкулотдаги зарарлар. 
Маҳсулот таннархига киритиладиган сарф ҳаражатлар таркиби 
а) маҳсулот таннархининг иктисодий мазмуни; Маҳсулот таннархи асосий 
сифат курсаткичи булиб, унда корхоналарнинг хўжалик фаолиятларидаги 
хамма нуксон ва муваффакиятлари ифодаланади, маҳсулотни ишлаб 
чиқариш ва сотишга кетган сарф-ҳаражатларининг пул ифодадаги 

---

йигиндисидир. Маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотишга кетган сарфлар 
канчалик кам булса, шунчалик ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги ошади. 
Маҳсулот ишлаб чиқариш билан бевосита боғлиқ булган 
ҳаражатларнинг пулдаги ифодаси эса маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи деб 
аталади. 
Таннарх - маҳсулот кийматининг асосий кисмини ташкил этиб, уни 
бахосини белгилашда асос хисобланади. Шунинг учун маҳсулот таннархини 
камайиши амалда уни нархини пасайишини таъминлайди ва фойдани 
купайишида манба хисобланади. 
Давр 
ҳаражатлари 
— 
ҳаражатлар 
таркиби 
тугрисидаги 
йўриқномагабиноан жорий этилган корхонанинг ҳаражатлар хисоби 
тизимида нисбатанянги курсаткич. Бевосита ишлаб чиқариш жараёни билан 
боғлиқбўлмаганҳаражатлар давр ҳаражатлари тоифасига киритилади. Ушбу 
ҳаражатларга бошқарув, тижорат ҳаражатлари, умумхўжаликмақсадидаги 
бошқаҳаражатлар, шу жумладан илмий-тадкикот ва тажриба-конструкторлик 
ишланмалари ҳаражатлари киради. Ушбу ҳаражатлар корхонанинг маҳсулот 
ишлаб чиқариш фаолияти билан богланмагани, лекин маҳсулот (ишлар, 
хизматлар) сотиш буйича асосий фаолияти билан бовингани учун улар 
операцион ҳаражатлар, шунингдек умумий ва маъмурий ҳаражатлар деб хам 
аталади. 
Улар ишлаб чикдрилган ва сотилган маҳсулот ёки товарлар хажмига 
боғлиқ эмас, аксинча, вакг, хўжалик фаолиятининг канча давом этиши билан 
купрок боғлиқ. Ушбу ҳаражатлар улар пайдо булган хисобот даврида 
йигилади ва хисобдан чикарилади. 
Давр ҳаражатларига куйидаги ҳаражатлар киритилади: 
маҳсулотни сотиш ҳаражатлари;бошқарув ҳаражатлари;бошқа операцион 
ҳаражатлар, шу жумладан илмий-тадкикот ва тажриба-конструкторлик 
ишланмалари ҳаражатлари, ишлаб чиқариш ва бошқарув тизимини 
ривожлантириш 
ҳаражатлари;келгусида 
солик 
солиш 
базасига 
киритиладиган хисоб даври ҳаражатлари. 

---

Молия фаолияти буйича ҳаражатлар - буларга қўйидагилар киради: 
Киска муддатли банк кредитлари (Узбекистон Марказий банки белгиланган 
хисоб ставкалар чегарасида ёки ундан юкрри) буйича туловлар ва таъми-
нотчилар кредитлари учун % туловлари.узок муддатли кредитлар буйича 
туловлар; узок муддатли ижара буйича % туловлари; чет эл валюталари 
билан боғлиқ операциялар буйича зарар (убыток) ва салбий курс (разница). 
кимматли когозлар чиқариш ва таркатиш буйича ҳаражатлар. молиявий 
фаолият буйича ҳаражатлар.
Фавкулоддаги зарарлар - Корхона фаолиятида кузда тутилмаган ходиса 
ва операциялар натижасида келиб чиккан гайри табиий, кутилмаган 
ҳаражатлар. 
Фойда ва маҳсулот таннархининг ахамияти айникса бозор 
муносабатлари шароитида ошиб кетди, чунки фойда корхона фаолиятининг 
асосий манбаасини ташкил этади. 
б) сарф ҳаражатларнинг кулькуцион моддалари ва иктисодий 
элементлар буйича гурухланиши; Сарфлар ва ҳаражатлар шаклланиш 
бошқарувида ҳаражатлар турини инобатга олган сарфлар таснифи мухим 
ахамиятга эга ва у калькуция моддалари хамда сарфлар элементлари буйича 
курилади. 
Ҳаражатларнинг калькуция моддалари буйича гурухланиши ушбу 
ҳаражатларни хосил булган урни (жой) ни акс эттиради ва бир тур ёки 
бирулчам маҳсулот ишлаб чиқариш учун кетган сарфларни режалаш, хисобга 
олиш ва аниклашда кулланилади. 
Ҳаражатларнинг сарф элементлари буйича гурухланиши эса 
ҳаражатлар каёрда ва кайси мақсадларга сафрланишидан кдтьий назар ишлаб 
чиқаришга кетган сарфлар сметасини тузишда кулланилади. Ушбу смета 
корхона ишлаб чикарадиган хамма маҳсулотининг хажмига кетган 
сарфларни аниклайди. 
Маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархини ташкил этувчи ҳаражатлар 

---

иктисодий мазмундорлигига биноан қўйидаги элементлар буйича 
гурухланадилар: ишлаб чиқариш моддий сарф ҳаражатлар (кайта 
ишланадиган чикиндилар киймати айрилган холда); ишлаб чиқариш 
характерига эга мехнат хаки сарф ҳаражатлар; ишлаб чиқаришга таалукди 
ижтимоий сугурта ажратмалар; асосий фондлар ва номоддий активларнинг 
амортизацияси; бошқа ишлаб чиқаришҳаражатлар. 
Маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи. Маҳсулотнинг ишлаб 
чиқариш таннархига уни ишлаб чиқариш билан бевосита боғлиқ булган 
ҳаражатлар киради ва улар қўйидагилардан иборат:
Туғри ва ёндош моддий ҳаражатлар;мехнатга дойр сарфланган тугри ва 
ёндош ҳаражатлар;колган ишлаб чиқаришга таалукди ҳаражатлар (шу 
жумладанустама ҳаражатлар).