Тошкент кимё-технология институти


Ишлаб чиқариш моддий сарфлар таркиби


Download 0.61 Mb.
Pdf ko'rish
bet21/23
Sana03.02.2023
Hajmi0.61 Mb.
#1149993
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   23
Bog'liq
qishloq xo\'jalik mahsulotlarini sertifikatlashtirish tizimini takomillashtirish

Ишлаб чиқариш моддий сарфлар таркиби: 
1.1.Четдан келтирилган (сотиб олинган), маҳсулот таркибида асосини 
хосил килувчи ёки маҳсулот ишлаб чиқариш (ишларни бажариш, хизматлар 
курсатиш) да зарур таркибий кием хисобланган хом ашё ва материаллар. 
1.2.Сотиб олинган материаллар - ишлаб чиқариш жараёнида уни 
нормал холатда утишини таъминловчи ва маҳсулотни ураб-чирмаблаш учун 
мулжалланган, ёки бошқа ишлаб чиқаришмақсадларда ишлатиладиган 
материаллар (синовлар утказиш, назорат килиш, асосий фондларни таъмир ва 
эксплуатацияси учун), таъмирлаш учун зарур булган захира кисмлари, 
инструмент, инвентар, мосламалр емирилиши, махсус кийим-бошни 
емирилиши ва шунга ухшаш мехнат воситалар (асосий фондлар таркибига 
кирмаган) бошқа арзон бахо ашёларнинг емирилиши. 
1.3. 
Сотиб олинган ярим фабрикат ва комплектлаш буюмлари (шу 
корхонада кушимча ишлбз ёки монтажга мулжалланган). 
1.4. 
Ташки юридик ва жисмоний шахслар, шунингдек, хўжалик 
юритувчи субъектнинг ички таркибий булинмалари томонидан 
бажариладиган, фаолиятнинг асосий турига тегишли бўлмаган, лекин ишлаб 
чиқариш хусусиятига эга булган ишлар ва хизматлар. 


Ишлаб чиқариш характерига эга ишлар ва хизматлар - бошқа чет 
корхона, хўжаликлар ёки асосий фаолиятига кирмаган корхонанинг 
хўжаликлари бажарадиган ишлар (маҳсулот ишлаб чиқариш учун 
махсусалохида операцияларни амалга ошириш, хом ашё ва материалларга 
ишловутказиш, чет корхоналарнинг юк ташиш учун транспорт хизматлар ва 
х.к.). 
1.5
.Четдан сотиб олинган ёқилғи - технологик жараёнларда, турли хил 
кувватлар ишлаб чиқариш учун, биноларни иситиш, ишлаб чиқаришни 
транспорт хизмат билан таъминлаш учун мулжалланган турли ёқилғилар; 
1.6. 
Ортиб олинган турли хил кувватлар - технологик, транспорт ва 
бошқахўжалик эхтиёжларга сарфланадиган кувватлар. 
1.7. 
Моддий ресуреларнинг табиий йуколиш нормалари доирасида ва 
улардан ортикча йукотилиши, яроксизланиши ва кам чикиши. Норма 
чегарасидан ошмай табиий куриши ва сабабли камомад ва айниши 
натижасида йукотмалар. 
1.8. Моддийресурслар кийматига яна корхоналарнинг моддий 
ресурслар билан таъминдовчилар томонидан келтирилган тара ва урат 
материаллари учун сарф ҳаражатлари хам киради. 
1.9. 
Хўжалик юритувчи субъектнинг транспорта ва ходимлари 
томонидан моддий ресуреларни етказиш билан боғлик ҳаражатлар (юклаш ва 
тушириш ишлари), ишлаб чиқаришҳаражатларининг тегишли элементларига 
кириши керак (мехнатга хак тулаш ҳаражатлари). 
1.10. 
Моддий сарфлардан кайта ишланадиган чикиндилар киймати 
айрилади - маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнида бутунлай ёки кисман 
истеъмол сифатини йукотган хом ашё, материалларнинг колдиклари. 
2. 
Ишлаб чиқаришга таалукли мехнат хаклари учун сарфлар - 
корхонада кабул этилган мехнат хаки тизимига биноан ишбай расценка, 
тариф ставка ва окладлар асосида хакикатдан бажарилган иш унуми 
хисобланган иш хаклари. Бунга яна мукофотлар, рагбатлантириш ва 


компенсацион туловлар, штатида бўлмаган, аммо корхонанинг асосий 
фаолиятига жалб килинган ходимлар иш хаклари киради. 
1.3. Ижтимоий сугурта буйича сарфлар ~ белгиланган нормаларга 
биноан ижтимоий Давлат сугурта идоралар Нафака фонди, Давлат ва тиббий 
фондига ходимлар мехнат хакдаридан фоиз хисобида мажбурий туловлар. 
1.4. Асосий фондлар ва ишлаб чиқариш ахамиятига эга булган 
номоддий актлар амортизацияси. Бу модда таркибига асосий фондларнинг 
баланс киймати ва белгиланган нормалар асосида уларнинг тула кайта 
тиклашга мулжалланган амортизация ажратмалари киради(шу жумладан 
конунга биноан фондлар актив кисмининг тезлаштирилган амортизацияси). 
Корхонанинг номоддий активлар таркибида ер, сув, бошқа табиий 
ресурслар, саноат ва интеллектуал (аклий) мулк объектлар (патент, лицензия) 
га эга булган хаклар акс этади. 
Номоддий активлар емирилиши уларнинг бошлангич киймати ва 
фойдали хизмат даврига биноан хар оймаҳсулот таннархига 
утказилади.Фойдали хизмат даври аникланмаган номоддий активлар учун 
емирилишнормаси 5 йилга белгиланади (фойдали хизмат давр корхонанинг 
фаолиятдавридан ошмаслиги шарт). 
1.5. 
Бошқаишлаб чиқариш сарфлари - буларга олдин кайд этилган 
моддаларга кирмаган сарфлар киради - соликлар, туловлар, махсус фондларга 
туланадиган ажратмалар, кредитлар буйича туловлар (белгиланган ставкалар, 
чегарасида), командировкалар буйича ҳаражатлар, алока хизмати ва бошқа 
ишлаб чиқариш жараёнини таъминлаш буйича сарфлар киради. 
Маҳсулот 
таннархига 
кушилиш 
усулига 
караб 
ишлаб 
чиқаришҳаражатлари 2 гурухга булинади: 
1. Бевосита (тугри) ҳаражатлар.2. Билвосита (ёндош) ҳаражатлар. 
Бевосита (тугри) ҳаражатлар деб тегишли калькуляция объектининг 
таннархига тўппа-тўғри, яъни бевосита утказиладиган ҳаражатларга 
айтилади. Масалан, технологик мақсадда сарфланган хом ашё ва асосий 
материаллар, ишлаб чиқаришда банд булган ишчиларнинг асосий иш хаки ва 


хоказо. 
Ёндош ҳаражатлар бир неча хил махсулогни тайёрлаш билан боғлиқ 
(энергия, сув, буг ва хрказолар сарфи), шунинг учун улар мазкур маҳсулот 
турлари уртасида таксимотнинг аник базаларига мутаносиб равишда 
таксимланади. 
Ишлаб чикариладиган мах.сулотнинг микдорига боғлиқлигига караб 
ҳаражатлар икки гурухга булинади:1. Узгарувчан.2. Шартли- узгармайдиган. 
Ишлаб чикараётган маҳсулот микдорининг купайиши ёки камайишига 
караб узгарадиган (улар хам купаяди ёки камаяди) ҳаражатлар узгарувчан 
дейилади. Буларга хом ашё, материаллар, технологик мақсадда 
ишлатиладиган ёқилғи ва электроэнергия, ишчиларнинг иш хаки (кисман), 
асбоб-ускуналарни саклаш ва фойдаланиш ҳаражатлари киради. 
Маҳсулот микдорининг узгариши таъсир этмайдиган ҳаражатлар 
шартли- узгармайдиган ҳаражатлар деб аталади. Буларга умум ишлаб 
чиқаришҳаражатлари киради. Бу ҳаражатлар таркибида хаммаҳсулот 
микдорининг купайиши ёки камайишига караб хар хил саноат тармокларида 
Хар хил даражада узгарадиган ҳаражатлар булиши мумкин. Лекин 
бундай ҳаражатлар умумцех ҳаражатлари ичида кам салмокка эга ёки 
уларнинг узгариши унча сезиларли эмас. Шунинг учун улар шартли-
узгармайдиган ҳаражатлар деб номланган. 
Шартли-ўзгармайдиган ҳаражатлар мутлак микдор буйича нисбатан 
узгармай колена, шдоцб чиқариш усганда таннархни пасайтиришнинг мухим 
омилига айланади, чунки бунда уларнинг маҳсулот бирлигига тугри 
келадиган микдори камаяди. 
Ишлаб чиқаришҳаражатлари таркибига караб бир турдаги (ухшаш) ва 
хар хил турдаги (комплекс) ҳаражатларга булинади. Бир турдаги 
ҳаражатларга хом ашё ва материаллар, иш хаки, ёқилғи ва энергия 
ҳаражатлари киради. Комплекс сарфлар таркибида хар хил турдаги 
ҳаражатлар йигилади. Масалан, умумишлаб чщариш ҳаражатлари, иш хаки, 
ёқилғи, амортизация ва хоказо сарфлар киради. 


Ишлаб чиқариш таннархига киритилган сарфлар маҳсулот ищлаб 
чиқариш калкуляцияси ва ишлаб чиқариш сметасида акс эттирилади. 
Маҳсулот ищлаб чиқариш калкуляциясида сарфлар моддалар 
буйичагурухланиб бир улчам ёки бир тур маҳсулот ишлаб чиқаришга кетган 
ҳаражатлгфтши ифодалаб қўйидагилардан иборат: 
1 Моддий сарфлар. 
2. Мехнатга дойр тугри сарфлар: 
а) и/ч ишчиларнинг иш хаки 
б) ижтимоий сугурта ажратмаси 
3. Материалларга дойр ёндощ сарфлар. 
4. Мехнатга дойр ёидош сарфлар. 
5. Асосий фондлар ва номоддий активлар амортизацияси. 
6. 
Бошқа, шу жумладан устама ҳаражатлар. 
Тугри моддий сарфлар куп холларда калкуляциядан кейин алохида 
жадвалда очилади ва қўйидаги сарфлардан ташкил топади: 
1. Хом ашё ва асосий материаллар - маҳсулот таркибига кирадиган 
компонентлар. 
2. Ёрдамчи материаллар - маҳсулот таркибига кирмаган, аммо уни 
хосил булишида иштрок этган (катализатор, реагент ва хоказо). 
3. Кайта ишланадиган чикинди (айрилади). 
4. 
Ёқилғи ва кувват сарфлари. 
Умум хўжалик буйича маҳсулот ишлаб чиқаришга кетган сарфлар эса 
иктисодий элементлар буйича гурухланиб қўйидагилардан иборат: 
1. Хом ашё ва асосий материаллар. 
2. Ёрдамчи материаллар. 
3. Ёқилғи. 
4. Кувват сарфлари, 
5. Ходимларнинг иш хаклари. 
6. Ижтимоий сугурта ажратмаси. 
7. Асосий фондлар ва номоддий активлар амортизацияси ва бошқа сарф.


ХУЛОСА
Ҳозирги вақтда қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг экспорт 
салоҳиятини янада кучайтириш мақсадида экспортга мўлжалланган қишлоқ 
хўжалиги маҳсулотларини белгиланган тартибда қишлоқ хўжалигининг 
ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда тезкор сертификатлаштириш 
фаолиятини янада такомиллаштириш ва ривожлантириш бўйича жуда кўп 
чора-тадбирлар ишлаб чиқилмоқда ва амалга оширилмоқда. 
Ушбу БМИда юртимизда етиштирилаётган ва қайта ишланган қишлоқ 
хўжалиги маҳсулотларини сифат кўрсатгичлари ва уларни сифатини баҳолаш 
бўйича сертификатлаштириш жараёнларини билан танишилди. 
Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сертификатлаштириш жараёнлари ва 
ушбу тизимда сўнгги пайтларда амалга оширалаётган чора тадбирлар, 
ислоҳатлар билан ўрганилди ва баён этилди. 
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини истиқболдаги сертификатлаштириш 
тизими ҳақида маълумотлар берилди.



Download 0.61 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   23




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling