Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
Tarkatma materiallardan namunalar: 
1-tarqatma material  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
  
  
 
 
Qiymat shakllari 
Nisbiy 
Ekvivalent 
Oddiy , tasodifiy 
1 Qop don 
1 ta bolta 
To’la yoki kengaytirilgan
 
20 metr bo’z
 
1 ta kostyum yoki 
2 qop don 
2 ta bolta 
 
Umumiy 
1 ta kostyum
2 qop don 
2 ta bolta 
 
20 kg tuz 
 
 
Pul 
20 metr bo’z
1 ta kostyum
2 ta bolta 
 
5 gr oltin 
 
 
Pulning kelib chiqishi haqida 
yondashuvlar.
Ratsionallik 
Evatsyulion 
Ratsionallik yondashuv asoschilar 
pulning kelib chiqishini kishilar 
o’rtasida kelishuv tufayli yuz bergan. 
Bu yondashuv XVIII asr oxirlarida 
hukm surgan:sub’ektiv – psixologik 
yondashuv. 
 
Evalyutsion yondashuvda pul 
jamiyatning ijtimoiy – iqtisodiy 
taraqqiyoti mahsuli deb qaraladi. 

 
 
2-tarqatma material  
 Pulning funktsiyalar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Pul bu –umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi maxsus tovar. 
2-tarqatma material  
  
Hozirgi zamon pul tizimida pulning funktsiyalari 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Hukumat tomonidan belgilangan har qanday tovar (xizmatga) ayirboshlash yoki qarz 
to’lashga qilinadigan har qanday vosita (narsa) pul deyiladi. 
 
 
 
 
 
 
Qiymat o’lchovi tovar va xizmatlarning 
almashuv qiymati vositasida 
hisoblanadi.Resurs xarajatlari daromad-lar 
hisoblanadi. 
Jahon puli. Pullar xalqaro miqiyosda 
o’z milliy liboslarini echib,quyma oltin 
sifatida ishlatilgan. 
Pulning funktsiyalari 
(metall pul) 
Muomala vositasi tovar xizmatlar oldi-
sotdi qilinadi. 
To’lov vositasi nasiyaga olinadi to’langan 
turli xil to’lov
  
Jamg’arish vositasi pul muoma-ladan 
chiqarilsa xozirgi to’p-lash funktsiyasi. Boylik 
sifati-da pul to’planadi. 
Qiymat o’lchovi. Qadr-qimmat 
o’lchovi sifatida tovar va 
xizmatlarning qiymati o’lchanadi 
Jamg’arish vositasi 100% 
likvidlikka ega boylik sifatida 
saqlanadi. 
Pulning funktsiyalari 
(hozirgi zamon pul tizimi) 
Ayriboshlash va tulov vositasi. Har qanday 
tovar va xizmatlar uchun pul
to’lanadi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 Javoblar:  
Asosiy tayanch tushchunchalar:  
1B; 2V; 3A; 4G; 5E; 6D; 7E.  
Masala va mashqlar: 
1)a), b), d), e) - noiqtisodiy ne’matlar 
 c), f), g) - iqtisodiy ne’matlar 
2. Naflilik – bu tovarning insonning ehtiyojini qondirish xususiyati. Ma’naviy-axloqiy 
jihatdan berilgan baholar qanday bo’lishdan qat’iy nazar uni hisobga olinmaydi. 
3.Sizni mulkingiz likvidli. Lekin inflyatsiya, noaniqlik sharoitida mulkni asosiy qismini 
likvidliligiga qarab saqlashning ma’nosi yo’q.  
T/N 
1T, 2T, 3N, 4N, 5T.  
Testlar:  
 
1d, 2a, 3b, 4a, 5c, 6d, 7a, 8e. 
 
Muomalaga chiqarilishi shakliga 
ko’ra 
Ishlatilishi qanday 
tarzda amalga 
oshirilishiga ko’ra 
Muomalada 
ishlatilishi miqyosi 
jihatidan
Pul turlari
Naqd pullar 
Aniq shakl-
sham
oyilga e
ga bo’l
gan, q
o’ldan-
qo’lga o’tuvchi 
pullar 
 
Naqd bo’lm
agan pull
ar 
pullar 
Bankdagi bi
r joriy hisob 
varaqdan 
ikkinchisiga 
kqchirib yozish orqali 
harakat qilu
vchi pullar 
Milliy pullar
 
Mam
lakatning o’z puli 
 
Xalqaro yok
i baynalm
in
al 
pullarMaxsu
s jahon puli 
yo’q. 
Lekin bu rolni erkin konvertir-
lanadigan p
ullar o’ynaydi 
Qog’oz pulla
r 
Qabul qilingan qonunga 
muvofiq 
yirik
pullar
Tanga pulla
r 
Odatda m
uom
alada ishla
ti-
ladigan
m
ay
da
pullar
Elektron pullar 
Kredit karto
ch-kalari 

 
 
 VII BOB. BOZOR IQTISODIYOTI VA UNING 
UMUMIY TASNIFI. BOZOR IQTISODIYOTIDA 
NOANIQLIK VA RISK 
 
 
Kishilik jamiyatining hayoti ehtiyojlarini qondirish bilan chambarchas bog’liq. 
Resurslarni cheklanganligi muammosi esa ulardan samarali foydalanishni zarur qilib qo’yadi. 
Ikkinchi tomondan esa jamiyat a’zolari erkin, demokratik tamoyillarga asoslangan hayot 
kechirishni istaydilar. Tarixiy tajriba shuni ko’rsatdiki, insoniyat bunday maqsadiga erishish 
yo’lini aralash iqtisodiyot tizimini barpo qilish orqali topibdi.  
 Rivojlangan mamlakatlarning xo’jalik yuritish tajribasi buni tasdiqladi. Bozor iqtisodiyoti 
imkoniyati boshqa tizimlarga nisbatan keng va afzal ekanligi sababli barcha mamlakatlar shu 
yo’lni tanlashdi. Lekin bu bozor hamma dardga davo, hamma mkammolardan qutqaruvchi 
degani emas. Bozorning ijobiy tomonlari bilan birga salbiy tomonlar ham xos.  
 
Ma’lumki, aralash iqtisodiyotni bir guruh iqtisodchilar bozor iqtisodiyoti sifatida 
boshqalari esa bozor iqtisodiyotining yuqori bosqichi sifatida qarashadi. Xar ikki qarashni 
hisobga olgan holda bizda ko’proq bozor iqtisodiyoti atamasi ko’llaniladi.  
 Navbatdagi bob aynan bozor iqtisodiyotning mazmuni, bozor iqtisodiyotining rejali 
iqtisodiyotdan farqlari, afzalliklari bilan bir qatorda kamchiliklarini o’rganishga qaratilgan. U 
umuminsoniy iqtisodiyot, shu bilan birga noaniqlik uning yo’ldoshi ekanligini, faoliyat yuritish 
risk bilan bog’liqligini tadqiq etamiz.  
 
1-§. Bozor iqtisodiyoti va uning vujudga kelishi. 
Bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari 
 
 Kishilik jamiyati taraqqiyoti bozor iqtisodiyotini umuminsoniy iqtisodiyot ekanligini 
ko’rsatdi. 
 
Bozor iqtisodiyoti ko’p asrlardan buyon mavjud bo’lib, taraqqiyotning hozirgi 
bosqichidagina umuminsoniy qadriyat darajasiga ko’tarildi. 
 
Bozor iqtisodiyoti o’z rivojlanishida quyidagi bosqichlarni bosib o’tdi. Dastlabki, 
«kurtak», erkin, tartibga solinuvchi, deformatsiyalashgan bozor iqtisodiyoti. 
 1. Dastlabki, «kurtak» bozor iqtisodiyoti. Bu bosqichda bozor iqtisodiyoti endigina 
shakllana boshlaydi. Bozor munosabatlari, aloqalari tasodifiy yuz berib, bir tovarni ikkinchi 
tovarga  
ayirboshlash tarzida yuz beradi. Lekin shu paytdanoq bozor katta rol o’ynay boshlagan. Jamiyat 
a’zolarining tabaqalanishiga, u yoki bu tovarni ishlab chiqarishni rivojlantirishga ahamiyat berish 
boshlangan. 
 2. Erkin, stixiyali rivojlanuvchi bozor iqtisodiyoti. U tarqoq, bir-biridan ajralgan, 
ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar maqsadi va harakati bir-biri bilan oldindan mutlaqo 
kelishilmagan faoliyatdan iborat. Albatta, erkin-stixiyali bozor iqtisodiyotining ham dastlabki 
bosqichi bilan keyingi klassik bosqichi o’rtasida farq bor. Lekin, umuman olganda, klassik bozor 
iqtisodiyoti qator xususiyatlari bilan ajralib turadi: 
 1.Bozor  munosabatlari  qatnashchilarining  miqdori cheklanmagan, ular o’rtasida erkin 
raqobat kurashi mavjud. 
 2.Jamiyatning barcha a’zolari xohlagan xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanishlari mumkin. 
 
3.Ishlab chiqarish omillarining yuqori darajada safarbarlik imkoniyati mavjudligi: 
kapitalning ko’chib yurishiga to’sqinliklar yo’q. 
 4.Bozordagi  o’zgarishlar  to’g’risidagi axborotlarni olish imkoniyatining kattaligi. 
 5.Bir turdagi tovarlarning absolyut darajada o’xshashligi (savdo markasi yo’q). 
 6.Monopoliyalar yo’q, bozorga, uning faoliyatiga davlat aralashmaydi. 
 8.Noma’lum bozor uchun ko’r-ko’rona ravishda tovar ishlab chiqarish, ularning sotilish-
sotilmasligining noma’lumligi. 

 
 
 9.U o’z navbatida iqtisodiyotni qiyinchiliklarga, iqtisodiy tanglik va buhronlar, iqtisodiy 
talafotlar orqali rivojlanishiga olib keladi. 
 10.Yakka, individual xususiy mulkning hukmron bo’lishi, mulk-ning ozchilik qo’lida 
to’planishi, natijada: 
 a) odamlarni o’ta boy va o’ta kambag’al tabaqalarga ajralishiga olib keladi; 
 b) g’irrom raqobat olib borish uchun muhit yaratadi. 
 Erkin, stixiyali rivojlanuvchi bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarilgan tovarlar 
miqdori, sifati jihatidan talabga mos kelishi yoki kelmasligi, ularga sarflangan xarajatlar 
belgilangan narx bilan qoplanib, foyda ko’riladimi yoki yo’qmi bozorda aniqlanadi. 
 Bozor iqtisodiyoti rivojlanishi bilan ishlab chiqaruvchilar xaridor talabiga moslashish 
yo’llarini qidiradilar. 
 Lekin, umuman olganda, erkin bozor bu — abstraktsiya. Xaqiqatda to’liq erkinlik yo’q, 
bo’lishi mumkin ham emas. Faqat iqtisodiyot yutuqlarini anglash, mavjud yuridik qonunlarni 
bilish aso-sidagina o’z faoliyatini eng ko’p foyda oladigan tarzda yo’lga qo’yish mumkin. 
 To’liq iqtisodiy erkinlikning bo’lishi mumkin emas, lekin iqtisodiyot rivojlanishini 
taminlaydigan darajada etarli erkinlik mavjud. 
 3.Kishilik jamiyati uzoq tarixiy taraqqiyot natijasida erishgan iqtisodiyot — bu 
tsivilizatsiyalashgan (tartibga solinadigan) bozor iqtisodiyotidir. 
 Tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotida davlat kutilmaganda yuz beradigan tangliklarni 
yumshatish uchun chora-tadbirlar belgilash orqali ta’sir ko’rsatadi. Albatta, bu chora-tadbirlar 
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyat erkinligini, ijodiy mehnat va tashabbuskorlikni cheklashga 
olib kelmasligi kerak. 
 Tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotining ham o’ziga xos belgilari bor: 
 1.Xususiy mulk bilan bir qatorda boshqa mulk shakllari ham mavjud bo’ladi. 
 2.Ishlab chiqarish bozor talabini hisobga olgan holda olib boriladi. Marketing muhim rol 
o’ynaydi. Noma’lumlik kamayadi. 
 3.Xalol raqobat asosiy o’ringa chiqadi, uning madaniy usullari qo’llaniladi. 
 4.Iqtisodiyot sub’ektlari o’rtasida uzoq davrga mo’ljallangan doimiy aloqalar, o’zaro 
manfaatli sherikchilik munosabatlari qaror topadi. 
 5.Davlat iqtisodiy hayotga aralashib, iqtisodiyotni tartiblashda qatnashishi tufayli chuqur 
iqtisodiy tangliklar yuz bermaydi. Agarda ular yuz bersa ham undan tezda chiqib ketish chora-
tadbirlari belgilanadi. 
 6.Iqtisodiyot yuksak darajaga erishganda jamiyat boy bo’ladi, shuning uchun tadbirkorlar 
faqat boy bo’lish uchun emas, balki obro’-e’tibor qozonish, hurmatga sazovor bo’lish uchun ham 
harakat qiladilar. 
 
7.Iqtisodiyot ijtimoiy yo’naltirilgan, kambag’allarga yordam berish, ommaviy 
farovonlikni ta’minlashga qaratilgan bo’ladi. 
 8.Odamlarning iqtisodiy tabaqalanishi cheklanadi. Jamiyatda o’ziga to’q o’rta hol aholi 
asosiy qatlamni tashkil qiladi. 
 Tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyoti sharoitida tartibga solish faqat bozorning salbiy 
oqibatlarini cheklashga qaratiladi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkin, bozor iqtisodiyoti 
sharoitida bozor, avvalo, o’zini-o’zi tartibga soladi, undan tashqari, davlat ham iqtisodiyotni 
tartibga solishga ta’sir ko’rsatadi. 
 
Bozorni boshqarishda iqtisodiy, tashkiliy-ma’muriy va nihoyat, ijtimoiy-pxisologik 
usullar qo’llaniladi. 
 Faqat, iqtisodchi V. Leontev ko’rsatganidek, eng muhimi bozorni o’zini-o’zi boshqarish 
bilan davlat tomonidan tartibga solishning optimal darajasini topishdir. Xozirgacha bu talabga 
ideal darajada javob beradigan davlat yo’q. 
 Bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlatning haddan tashqari aralashuvi bozor 
iqtisodiyotining deformatsiyalashuviga olib keladi. 

 
 
 4.Deformatsiyalashgan bozor iqtisodiyoti. Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan 
totalitar, markaziy rejalashtiriladigan tizim deformatsiyalashgan bozor iqtisodiyotiga eng yorqin 
misol bo’la oladi. U o’zining quyidagi jihatlari: 
 1.Turli mulk shakllariga asoslangan bozor sub’ektlarining yo’qligi. 
 
2.Resurslarni taqsimlash haddan tashqari markazlashtirilib, tijorat faoliyatida 
mustaqillikning yo’qligi. 
 3.Ishlab chiqarishda monopoliyalarning hukmronligi. 
 4.Talab va taklif muvozanatining buzilishi, uning borgan sari kuchayib borishi. 
 5.Milliy ishchi kuchi bozorining yo’qligi. 
 6.Tovar-pul  munosabatlarining  deformatsiyalashuvi, nobozor munosabatlarning ustunligi. 
 7.Samarali  xo’jalik  faoliyati  yuritishga intilishning yo’qligi, barcha sub’ektlar iqtisodiy 
manfaatlarining deformatsiyalashuvi va boshqalar bilan xarakterlanadi. 
 Natijada: 
 a)tovar taqchilligi kuchayadi; 
 b) iste’molchilarning tanlab olish imkoniyati tobora cheklana boradi; 
 v)«pinhoniy iqtisodiyot», chayqov bozori tobora gullab-yashnab boradi. 
 
Bozor iqtisodiyoti deformatsiyalashuvini tugatish orqaligina, bozorning rivojlanishi 
uchun normal sharoit yaratilgan taqdirdagina uning salbiy oqibatlarini tugatish mumkin. 
 Bozor iqtisodiyotining ibtidoiy hamda madaniylashgan bosqichlari o’rtasida katta farq 
mavjud. Bozor iqtisodiyoti etuklik bos-qichiga ko’ra o’zining sifat belgilari bilan farq qiladi. 
 
Bozor iqtisodiyotining mohiyati uning asosiy belgilarida namoyon bo’ladi. Ular 
quyidagilar: 
 1.Bozor iqtisodiyoti mulkchilikning turli-tumanligiga asoslanadi. Xar qanday 
jamiyatning iqtisodiy asosi, iqtisodiy tizimi mulkchilikdan boshlanadi. Mulk egasi bo’lish yoki 
bo’lmaslikka qarab, jamiyatda har bir kishining mavqei, ya’ni sotsial maqomi yuzaga keladi. 
 
Barcha mulk shakllari tengligini ta’minlash asosida mulk monopoliyasi (yakka 
hokimligi)ga yo’l qo’yilmaydi. Mulk shakllari cheklanmagan holda rivojlanadi. Mulk shakllariga 
xos tarzda xo’jalik yuritish usullari ham turli-tuman bo’lib, bu o’z navbatida birinchidan, har bir 
insonning tabiat in’om etgan aql-zakovati, farosati va boshqa xislatlariga ko’ra faoliyat turini 
erkin tanlash imkonini beradi. Mulkchilik turli shakllarining mavjudligi va ularning tengligi 
iqtisodiy plyuralizmning asosidir. Ikkinchidan, mulkchilikning turli-tumanligi jamiyatda raqobat 
kurashi bo’lishi uchun zarur muhit yaratadi. Bularsiz jamiyat taraqqiyotiga erishib bo’lmaydi (IB 
bob). 
 2.Bozor iqtisodiyoti erkin iqtisodiyot. Iqtisodiy faoliyat erkinligining asosi ishlab 
chiqarish omillari va yaratilgan tovarlarning mulk ob’ekti, mulk egalarining esa mustaqil 
bo’lishidir. 
 Xar bir kishi mavjud qonunlarni buzmay xohlagan iqtisodiy faoliyati bilan shug’ullanishi 
mumkin. Buning uchun asos mulkchilikning turli-tumanligi va teng huquqligi qonuniy ravishda 
ta’minlangan. 
 3.Bozor iqtisodiyoti yakka hokimlik (monopolizm)ni inkor etuvchi iqtisod. Iqtisodiy 
monopolizm — korporatsiya, firma, tashkilot yoki davlatning iqtisodiyotda yoki biror sohada 
tanho hukmronlik qilishidir. Monopolizmning asosi iqtisodiyotda muayyan mulk shaklining 
tanho hukmronligidir. Monopoliya o’z tabiatiga ko’ra turg’unlikni paydo qiladi, tashabbusni 
chegaralaydi va hokazo. Shuning uchun ham bozor iqtisodiyoti monopolizm bilan chiqisha 
olmaydi. U antimonopol yo’nalishga ega. 
 4.Bozor iqtisodiyotida raqobat asosiy o’rin tutadi. Raqobat bozor iqtisodiyotini 
harakatga keltiruvchi, tartibga soluvchi, nazorat qiluvchi kuch hisoblanadi. Raqobat kurashi 
mehnat unumini oshirishga, ish sifatini yaxshilashga, yangi texnika, texnologiyani joriy qilishga, 
iqtisodiy resurslarni kam sarflagan holda ularni samarali ishlatishga undaydi. Raqobat kurashida 
g’olib chiqish uchun aholi talabiga mos tovarlar ishlab chiqarishga, talabning o’zgarishiga tez 
moslashish zarur. Natijada raqobat kurashi iqtisodiyotni olg’a qarab rivojlanishiga olib keladi. 
Bu monopoliya mavjud bo’lgan taqdirda ham o’z bilganicha ish yuritishni bildirmaydi (X bob). 

 
 
Chunki raqobatni davlat tartibga solib turadi. Antimonopol kuchlar vujudga keltirilib, bozor 
iqtisodiyotining hamma sub’ektlari uchun bir xil imkoniyat yaratiladi. Ana shu imkoniyatdan 
qay darajada foydalanish ishbilarmonlikka bog’liq. 
 Bozor iqtisodiyotida bir tomondan, manfaatlar to’qnashib raqobat yuz bersa, ikkinchi 
tomondan, sub’ektlar o’z faoliyatini, demak, manfaatlarini bir-birlariga muvofiqlashtirishga 
intiladilar. Chunki faqat raqobatlashsalar ularning ishi yurishmaydi. Bu iqtisodiyotda ikki bir-
biriga zid tomon. Iqtisodiy integratsiya ham iqtisodiy sub’ektlarning manfaatlarini 
moslashtirishga, murosaga kelishiga undaydi. Ishlab chiqarishdagi o’zaro bog’liqlik kuchayishi 
bilan integratsiyalashmay yaxshi foyda olish qiyin bo’lib qoladi. Ishlab chiqarish 
ixtisoslashuvining kuchayishi firma, korxonalarning bir-biriga bog’liqligini kuchaytiradi. 
Natijada ular o’rtasida doimiy ravishda tijorat aloqalari o’rnatiladiki, bunda sheriklariga pand 
bermaslik muhim rol o’ynaydi. 
 5.Bozor iqtisodiyotida narxlar erkin, talab va taklif nisbati asosida shakllanadi. Narx 
sotuvchi bilan xaridorning savdolashib kelishishi tufayli belgilanadi. Bunda sotuvchi sarflagan 
xarajatlarini qoplab, foyda ko’rishni nazarda tutsa, xaridor eng yuqori naf ko’rishini o’ylaydi. Pul 
iqtisodiy aloqalarning asosiy vositasi hisoblanadi. Liberallashgan narxlar sotuvchini ham, 
xaridorni ham hamisha narxni hisobga olgan holda, foyda-zararni nazarda tutgan holda faoliyat 
yuritishga olib keladi. 
 6.Bozor iqtisodiyoti sharoitida bozor xaridorning izmiga bo’ysunadi. Ishlab 
chiqarish, xizmat ko’rsatish xaridorning talab va ehtiyojiga qarab moslashishga majbur. Agarda 
moslashmasa, ya’ni talabga loyiq mahsulot ishlab chiqarmasa, xizmat ko’rsatmasa, u zarar 
ko’rishi, hatto bor budidan ajralib qolishi mumkin. Bundan kelib chiqib tovar va xizmatlar 
to’kinligiga erishiladi. Tovarlar to’kinligini ta’minlashda narxlarning erkinligi muhim rol 
o’ynaydi. 
 7.Bozor iqtisodiyoti faoliyatlarni muvofiqlashtirish, boshqarishda ham o’ziga xos 
xususiyatlarga ega. Unda o’z-o’zini boshqarish bilan davlat ta’sirini o’tkazishi qorishib ketadi. 
 Bozor iqtisodiyoti har qanday iqtisodiyot kabi iqtisodiy qonunlarning amal qilishi 
natijasida rivojlanadi. Bu qonunlar bir tomondan, umumiqtisodiy qonunlardan iborat bo’lsa, 
ikkinchi tomondan bozor iqtisodiyotining o’ziga xos qonunlaridan iborat. 
 Bozor  iqtisodiyoti  iqtisodiyotni tashkil etish, faoliyat yuritishning, uni tartibga solish va 
boshqarishning murakkab shakli bo’lib, avvalo u tovar-pul munosabatlariga asoslanadi. Ishlab 
chiqaruvchilar bilan iste’molchilar bozor orqali bog’lanadi, ularning hamkorligi ham bozor 
orqali ta’minlanadi. 
 Bozor iqtisodiyoti har bir insonni o’z faoliyatining natijasini o’ylab, hisob-kitob qilib, 
oqilona ish yuritishga undaydi. 
 Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga qisqacha ta’rif bermoqchi bo’lsak, uni quyidagicha 
ifodalash mumkin: Bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlari, iqtisodiy faoliyat erkinligiga 
asoslangan, har bir insonni o’z faoliyati natijasini o’ylab, oqilona xo’jalik yuritishga 
undovchi demokratik iqtisodiyotdir. 
 Bozor iqtisodiyotining mohiyati va belgilarini umumiy tarzda ko’rib chiqdik. Kelgusi 
boblarda yanada batafsilroq ko’ramiz. Bu bizga bozor iqtisodiyotini yanada chuqurroq 
o’rganishga yordam beradi.  
Bozor iqtisodiyotining Bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlariga,  
ob’ektlari va sub’ektlari aloqalariga asoslanar ekan, uning ob’ekti hamda sub’ektlari mavjud.  
 Bozor iqtisodiyotining ob’ektlari — bu munosabatlar, aloqalar nimaga nisbatan yuz 
berishini ifodalasa, sub’ektlari ana shu munosabatlar, aloqalar kimlar o’rtasida bo’lishini 
ifodalaydi. 
 Bozor iqtisodiyotining ob’ekti tovar hamda puldir. 
 Bozor iqtisodiyoti tovar ishlab chiqarishga asoslangan iqtisodiyotdir. Shuning uchun ham 
bozor iqtisodiyotining markaziy kategoriyasi tovar va pul.   
 Xozirgi paytda bozor iqtisodiyotining yana bir ob’ekti sifatida pul massasi yoki 
agregatlari tushuniladi.  

 
 
 Bozor iqtisodiyotining sub’ektlari 
 Bozor iqtisodiyotining sub’ektlari tadbirkorlar, ishchilar, kapital, qimmatbaho qog’oz 
egalari, tijoratchilar, iste’molchilar va hokazolardan iborat. 
 
Bu sub’ektlar teng huquqli bo’lib, bir-biri bilan maqsadi, hamkorlikka undovchi 
manfaatlari, tovar va xizmatlar harakatini tashkil etish shakli va xarakteri jihatidan bog’langan. 
 Bozor iqtisodiyotining asosiy sub’ektlari iqtisodiy adabiyotlarda to’rt guruhga bo’linadi: 
uy xo’jaligi, firma (korxona), moliyaviy institut va davlat (hukumat). 
 1.Uy xo’jaligi. Uning tarkibi bir yoki bir necha kishidan iborat iqtisodiy birlik — oiladan 
iborat. 
 Uy  xo’jaligi: 
 a) ishlab chiqarishni mehnat resurslari bilan ta’minlaydi; 
 b) mustaqil qarorlar qabul qiladi; 
 v) ishlab chiqarish omillarining: kapital, er, mehnat, tadbirkorlikning egasi hisoblanadi; 
 g) o’z xo’jaligi ehtiyojlarini maksimal darajada qondirishga intiladi. 
 2.Korxonalar (xo’jalik, firmalar) iqtisodiy faoliyat yurituvchi xo’jalik sub’ektlari bo’lib: 
 a) ishlab chiqarish omillaridan biron-bir mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish 
maqsadida foydalanadilar; 
 b) maksimal darajada foyda olishga harakat qiladilar; 
 v) mustaqil ish yuritadilar. 
 3.Moliyaviy institutlar — bozorning, korxonalarning normal faoliyat yuritishini 
ta’minlash uchun pul massasi, moliyaviy resurslar harakatini tartibga soluvchi moliya, kredit 
tashkiloti hisoblanadi. 
 4.Davlat,  aniqrog’i, davlatning barcha idora, mahkama, tashkilotlari. Ular umumiy 
maqsadga erishish uchun huquqiy va siyosiy hokimiyat orqali xo’jalik sub’ektlari va bozorni 
zarur darajada nazorat qiladi. Shu bilan birga ishlab chiqarish va iste’mol bilan ham 
shug’ullanadi. 
 Bozor iqtisodiyoti sub’ektlari o’zaro aloqaga kirishadilar. Ish kuchi, er, kapital va boshqa 
vosita egalari ularni korxona, firmalarga sotadilar. Ular o’z navbatida ishlab chiqarish omillarini 
ishlatib, tovar yaratadilar, xizmat ko’rsatadilar. 
 Ularning o’zaro ta’siri quyidagicha: 
 Umuman olganda, butun jamiyat a’zolari bir tomondan, ishlab chiqaruvchi (xizmat 
ko’rsatuvchi), ikkinchi tomondan, iste’molchi. Bozorda esa sotuvchi hamda xaridor sifatida 
namoyon bo’ladilar.