Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

1. Talabning 

 ahvoli 

2. Marketingning 

maqsadi 

3. Marketing  

strategiyasi 

− Salbiy 

−  Talabni yaratish 

− Konversion 

(shartlario‘zgartirilgan) 

− Talabning yo‘qligi  −  Talabni rag‘batlantirish − Rag‘batlantiruvchi 

− Yashirin 

−  Talabni rivojlantirish 

− Rivojlanuvchi 

− Tushayotgan 

−  Talabni ko‘tarish 

− Remarketing 

− Muntazam emas 

−  Balanslashtirish 

− Sinxromarketing 

− To‘liq  

−  Talabni saqlab qolish 

− Saqlab turuvchi 

− Haddan tashqari 

−  Talabni pasaytirish 

− Demarketing 

− Irratsional 

−  Talabni barataraf etish  − Qarshi (teskari) harakat qiluvchi 

 

SWOT – tahlil o‘tkaza borib, marketologlar tashkilotning kuchli 

(Strength) va ojiz-kuchsiz (Weatness) tomonlarini ajratadi. 

Tashkilotning potensial kuchli tomoniga quyidagilarni kiritish mumkin: 

–  qo‘yilgan maqsadlar bilan aynan bir xil moliyaviy resurslar; 

–  xodimlarning yuqori malakasi; 

–  xaridorlar oldida yaxshi obro‘si; 

–  bozorning taniqli yetakchisining ahvoli; 

–  to‘g‘ri keladigan texnologiyalarning mavjudligi; 

–  xarajatlar sohasida ustuvorlik; 

–  raqobatchilik sohasida ustuvorlik; 

–  innovatsion qobiliyatlar mavjudligi va ularni realizatsiya qilish 

imkoniyatlari; 

–  vaqt davomida sinalgan menejment. 

Kompaniyaning potensial ojiz tomonlariga quyidagilarni kiritish 

mumkin: 

–  aniq strategik yo‘nalishlarning yo‘qligi; 

–  yomonlashib borayotgan raqobat pozitsiyasi; 

–  eskirgan uskunalar; 

–  rahbariyatda boshqaruv malakasi va qobiliyatining yetishmas-

ligi; 

–  tadqiqotlar va ishlanmalar sohasida qoloqliklar; 

–  bozor haqida sust taassurot; 

–  strategiyadagi zarur o‘zgarishlarni moliyalashtirishga qodir 

emaslik. 

Kuchli tomoni tashkilot raqobat kurashida suyanadigan baza (asos) 

bo‘lib xizmat qiladi va u kengaytirish va mustahkamlashga urinadi. 

Kuchsiz tomonlari – bu rahbariyat tomonidan kuchli e’tibor qaratila-

digan va qanday qilib bo‘lmasin qutulishi kerak bo‘lgan tomon. 

---

135 

 

Tashqi marketing muhiti kompaniya uchun bozor imkoniyatlarini 

ham ochadi, o‘ziga bo‘lgan xavfni ham yo‘q qiladi. Quyidagilarni tashqi 

muhitdagi potensial imkoniyatlar, deb hisoblash mumkin: 

–  yangi bozorga yoki bozorning segmentlariga chiqish; 

–  ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar assortimentini kengaytirish; 

–  vertikal integratsiyani amalga oshirish; 

–  raqobatlashuvchi firmalar orasida o‘zidan qoniqish; 

–  raqobatchilarning kuchsiz pozitsiyalari. 

Quyidagilardan xavf kelib chiqishi mumkin: 

–  yangi raqobatchilarning paydo bo‘lish xavfi; 

–  o‘rin bosuvchi tovarlar savdosining o‘sishi; 

–  bozor o‘sishining pasayishi; 

–  hukumatning ijobiy ta’sir ko‘rsatmaydigan siyosati; 

–  ta’minotchilar ta’sirining o‘sib borayotgan darajasi; 

–  xaridorlar talablarining o‘zgarishi; 

–  noqulay demografik o‘zgarishlar. 

Marketingning tashqi muhitida ochilayotgan imkoniyatlar tashkilot 

uchun uning raqobatda ustuvorlikka erishishida qulay sharoitlar yaratadi, 

shu bilan birga xavflar qo‘shimcha qiyinchiliklar va cheklovlar yaratadi. 

Bozorga oid har bir imkoniyatni firmaning o‘z imkoniyatlariga mos 

kelish nuqtayi nazaridan baholash va ulardan qaysi biri firmaga to‘g‘ri 

kelishini aniqlash lozim. Kompaniyaning kuchli va kuchsiz tomonlari 

boshqalarga nisbatan bitta imkoniyatdan yaxshi foydalanishga imkon 

beradi. O‘tkazilgan tahlil firmaning marketingga oid imkoniyatlarini, 

aniq firma raqobat ustuvorligiga erishishi mumkin bo‘lgan marketing 

kuchlarini jalb etuvchi yo‘nalishlar sifatida aniqlashga imkon beradi. 

Shu tariqa marketing maqsadlari shakllanadi va bozorga nisbatan 

(bozorni qamrab olish strategiyasi, tovarni bozorda namoyish qilish 

strategiyasi), tovar assortimentiga (tovar portfeli strategiyasi), narxni 

shakllantirishga (“qaymog‘ini olish”, “yorib o‘tish” strategiyalari), 

savdo va tovar harakatlanishini tashkil etishga (to‘g‘ridan to‘g‘ri 

(bevosita) va bilvosita savdo strategiyalari) va tovarlarni bozorga olib 

chiqish kabilarga nisbatan marketing strategiyalari belgilanadi. 

Firmaning ishlab chiqiladigan marketing strategiyalari kompleksi uning 

raqobat muhitidagi pozitsiyasini va talabning turli xil holatlarini hisobga 

olmog‘i lozim. 

Marketing strategiyalarini tanlash boshqa omillarga ham bog‘liq. 

Masalan, firma rahbari turli xil bozorga oid imkoniyatlarni qanday idrok 

---

136 

 

qilishi, u o‘z potensialining qanday kuchli tomonlarini harakatlantirishni 

mo‘ljallamoqda, firmada strategik qarorlar sohasida qanday an’analar 

mavjud va boshqalar. Rahbariyat tavakkal qilishni yaxshi ko‘rishi va 

aksincha, har qanday yo‘l bilan bo‘lsa ham undan qochishga urinishi va 

bu munosabat yangi mahsulot ishlab chiqarishda yoki yangi bozorlarni 

egallashda strategiya tanlash uchun hal qiluvchi bo‘lishi mumkin. 

Yangi tovarlar, bozorlar bilan bog‘liq innovatsion strategiyalar katta 

moliyaviy xarajatlarni talab qiladi. Shuning uchun katta moliyaviy 

resurslarga ega firmalar ularga oson erishadi, muomala strategiyalarini 

tanlashda ancha yaxshi ahvolda bo‘lishadi va resurslari kuchli 

cheklangan firmalarga nisbatan tanlash uchun strategiyalarning ancha 

ko‘p sonli variantlariga ega bo‘ladilar. 

Tarmoqning ahvoli va undagi firmalarning raqobat holati marketing 

strategiyasini tanlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Yetakchi, kuchli 

firmalar o‘zlarining yetakchilik holatlaridan yuzaga kelgan imkoniyat-

lardan maksimal darajada foydalanishga va bu holatni mustahkamlashga 

urinishi lozim. Ular o‘sishning turlicha strategiyalarini tanlashlari zarur. 

Masalan, agar tarmoq rivojlanishi pasayib ketayotgan bo‘lsa, uni 

diversifikatsiyalashga intilish, agar tarmoq jadal rivojlanayotgan bo‘lsa, 

unda tanlov konsentratsiyalashgan (bir joyga yig‘ilgan) o‘sish 

strategiyasiga yoki integratsiyalangan (yaxlit, bir butun holga keltiril-

gan) o‘sish strategiyasiga tushishi kerak. 

Kuchsiz firmalar o‘zlarini boshqacha tutishlari kerak. Ular o‘z 

kuchlarini orttiradigan strategiyalarni tanlashlari zarur. Agar bunday 

strategiyalar bo‘lmasa, ular bu tarmoqni tark etishlari kerak bo‘ladi. 

Masalan, agar konsentratsiyalangan o‘sish strategiyasi yordamida tez 

o‘suvchi tarmoqda urinishlar kuchaysa yoki bozorning bir chetida 

xizmat ko‘rsatishga ixtisoslashuv kutilgan holatga olib kelmasa, firma 

qisqartirish strategiyalaridan birini amalga oshirmog‘i zarur. 

Firmalarda katta darajada strategiyalarni tanlash erkinligi, turli xil 

strategiyalarni qo‘shish imkoniyatlari mavjud. Masalan, umumiy 

strategiya sifatida diversifikatsiyani tanlab, kompaniya yangi bozorda 

xarajatlarni minimallashtirishda yetakchilikdan foydalanib yoki turli 

bozorlarda ishlab, yangi bozorda bosib olish raqobat strategiyasini 

o‘tkazadi, u defferensiatsiya strategiyasini tanlashi va “qaymog‘ini 

olish” strategiyasini saqlab turishi mumkin. Strategiya vositalarining 

qo‘shilishi har bir alohida firma strategiyalariga noyoblik, umuman 

iqtisodiyot uchun esa biznesning ko‘p tarzliligini beradi. 

---

137 

 

Firma strategiyasini tanlashdagi muhim omil uning bozorga oid 

yoshi hisoblanadi. Firmaning evolyutsiyasi – uning marketing 

strategiyasining evolyutsiyasidir. Endigina tuzilgan firmaning faoliyatini 

yo‘lga qo‘yish uchun  qoidaga ko‘ra, iqtisodiyotning “kulrang 

sichqonlari” – kommutant strategiyasi xizmat qiladi. Yuqori unumli 

ishlab chiqarish uskunalariga ham, maxsus bilimlarga ham, ilmiy-texnik 

bazaga ham ega bo‘lmay turib ushbu firma tanlagan ishonchli faoliyat 

sohasi tufayli o‘ziga barqaror holat, foydaning yetarlicha darajasini 

ta’minlashi, kapital jamlashi (yig‘ishi) va miqdor (miqyos) jihatdan 

kattalashib borishi mumkin. 

Biroq strategiyalarni mos holda o‘zgartirmasdan, miqyosning 

mexanik ravishda kattarishi halokatli, chunki bozorda hukmronlik 

qilayotgan korporatsiyalar, agar ularning qandaydir alohida kuchli 

tomonlari bo‘lmasa, yangi raqobatchilarga toqat qilmaydi. 

“Yoshi o‘tgan sichqon” ko‘pincha halokatga mahkum. Yashab 

qolish va rivojlanishda davom etish uchun kichik firma o‘z vaqtida 

“ayyor tulki”ga – ixtisoslashgan kompaniyaga aylanishi zarur. Agar 

firma boshqalarga nisbatan yaxshiroq nimadir qilishni o‘rgansa, endi 

uning uchun raqobatchilar, ular qanchalik kuchli bo‘lsalar ham firma 

tanlagan faoliyat tarmog‘ida qo‘rqinchli emas. “Tulki” kompaniya o‘sib, 

mustahkamlanib, o‘zining bozor segmentini, avvalo mahalliy, keyin 

xalqaro miqyosda o‘zgartiradi. Bu faoliyatga misol qilib, “Sony”ni 

keltirish mumkin. 

Biroq tanlab olingan joy o‘lchami cheklangan. O‘sishni davom 

ettirish uchun ommaviy ishlab chiqarish sohasiga o‘tish kerak. Bu – 

oddiy tanlov emas, chunki o‘zining bozordagi joyida “tulki” 

raqobatchilar uchun juda qaltis. Ko‘p paytlar ommaviy ishlab 

chiqarishga o‘tish, agar tanlangan ixtisoslik istiqbolli bo‘lsa, yaxshilik 

bilan tugaydi. Ana shunda “ayyor tulki” “kekkaygan sher”ga, ya’ni o‘z 

mahsulotlari bilan mahsulotlarning qandaydir turli xiliga nisbatan tez 

o‘sib borayotgan talablarni qondiruvchi kompaniyaga aylanadi. 

“Sher”ning holatiga boshqa yo‘l – ITTKIga yorib kirish yo‘li ham bor. 

Keyin firmaning evolyutsiyasi violent strategiyasi doirasida davom 

etadi. “Kekkaygan sher”ning dinamik ahvoli “qudratli fil” roli bilan 

almashadi. Bozorning to‘laligiga ko‘ra, yagona mahsulotning asiri bo‘lib 

qolmaslik uchun firma hamma yerda ustunlikka ega bo‘lish maqsadida 

hamma yangi sohalarga yorib kira boshlaydi. Qudratli filning ahvoli 

juda barqaror: kompaniya bu holda yuz yil va undan ham ko‘p vaqt 

---

138 

 

faoliyat yuritishi mumkin. Biroq kelgusida endi yoqimli bo‘lmagan 

evolyutsiya – “aylana olmaydigan begemot” yo‘nalishiga tushib qolish 

ham mumkin. Ulkan o‘lchamlarini saqlab qolib, bunday firma – 

“begemot” kam boshqariladigan, o‘sishdan uzil-kesil qolgan, sanoqsiz 

ikkinchi darajali korxona sifatida o‘sib chiqadi, u bilan birga ulkan 

o‘lchami tufayli daromadlilik (foyda olish) ham o‘sadi. Biroq bu 

vaziyatdan chiqishning ikki yo‘li bor – qisqartirish strategiyasi (kerak-

sizini qirqib tashlash) va “fil”ning to‘dasi qaytish yoki omadliroq 

raqobatchi tomonidan “yutilib” firma tarixiga yakun yasaladi. 

Marketing san’ati rahbariyatning marketing strategiyalari bilan 

manipulyatsiya qilishlari, tashkilotning umumiy strategiyalari reali-

zatsiya qilinish qobiliyatida, shu tariqa uning raqobat ustuvorligi va 

bozordagi muvaffaqiyati ta’minlanishida ko‘rinadi. Bozordagi faoliyat 

strategiyalarini asoslashda uch turdagi strategiyalar ishlatilishi mumkin: 

1. Differensiyalangan marketing. 

2. Differensiyalanmagan marketing. 

3. Konsentrlangan marketing. 

Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, bozor munosabatlarining tiklanish va 

shakllanish davrida ko‘plab korxonalar differensiyallanmagan marketing 

strategiyasini qo‘llab keldi. Bu strategiya firmaning xaridorlarni xarid 

jarayoni va tovarga bo‘lgan munosabati hamda motivatsiyasidagi turli-

tumanlikka emas, balki xaridor ehtiyojlaridagi umumiy manfaatlarini 

mo‘ljalga oladi.