Toshkent Moliya Instituti, “Iqtisodiyot” fakulteti, ix-50 guruh talabasi Usmonov Shaxzod Xasanxon o’g’lining “Bozor muvozanati va uning iqtisodiy ahamiyati ” mavzusidagi kurs ishiga ilmiy rahbar tomonidan berilgan taqriz

8-rasm. Minimаl nаrхlarning kiritilishi oqibatlari

Minimal narxning o`rnatilishi, bozorda Q<sup>D</sup><sub>1</sub> – Q<sup>D</sup><sub>1</sub> hajmiga teng ortiqcha taklif yuzаgа kеlishiga sabab bo`ladi yoki mahsulotlar sotilmasdan omborlarda to`planib qolishiga olib keladi. Bu vaziyat 8-rasmda keltirilgan. Agar davlat sotuvchilarga tovarni minimal narxdan (Pmin) past narxda sotishga ruxsat bermasa, talab Q<sup>D</sup><sub>1</sub> miqdor bilan chegaralangani uchun, norasmiy bozor (xufiyona bozor) vujudga kelishiga, bu esa narxlarni yana tushib ketishiga va dastlabki muvozanat holatiga intilishga olib keladi. Buning оldini оlish uchun dаvlаt Q<sup>S</sup><sub>1</sub> – Q<sup>D</sup><sub>1</sub> hajmdagi ortiqcha mаhsulоtni Pmin narxda bufеr zахirаsiga sotib olish orqali talab va taklifni tenglashtiradi (8-rasm). Shunday qilib, talab va taklif modeli orqali bozor narxlarini o`zgartirishning oqibatlarini chuqur tahlil qilish mumkin.

Xulosa

Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, bozorni iqtisodiy kategoriya sifatida tavsiflashda bozor munosabatlarining o'ziga xos shakllarini hisobga olish kerak, ular bozor elementlarining miqdoriy va sifat nisbatlarida - talab, taklif, narxlarda namoyon bo'ladi. Ushbu asosiy elementlar ishlab chiqarish va iste'mol o'rtasidagi munosabatlarning aniq shakllarini va miqdoriy nisbatlarini tavsiflaydi.

Darhaqiqat, har qanday sotish va sotib olish harakatlaridan oldin ikkita hodisa - "talab" va "taklif" paydo bo'ladi, ularning qiymatlari bitimlar hajmi va bozordagi narxlar darajasini belgilaydi. Va bozor iqtisodiyoti narxlar dinamikasi va bitimlar hajmi bo'lganligi sababli talab o'zgarishi (iste'molchilar daromadi) va taklif miqdorini (ishlab chiqaruvchilar foydasi) sozlash orqali kerakli o'zgarishga erishish mumkin. Ushbu ishda men ichki bozorning funktsiyalari va muammolarini ham ta'kidladim.

Shunday qilib, bozor talabining bozor taklifi bilan o'zaro ta'siri natijasida iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilarning mavjud rejalari asosida ushbu bozorda mumkin bo'lgan maksimal savdo hajmini ta'minlaydigan muvozanatli narx belgilanadi. Faqat bozor narxi bozorda mahsulotning ortiqcha qismi ham, uning tanqisligi ham yo'qligiga olib keladi. Muvozanat narxidan yuqori har qanday narx sotuvchilarni ko'proq mahsulot ishlab chiqarishga undaydi. Ammo bu yuqori narx iste'molchilarni mahsulotning tavsiya etilgan miqdorini sotib olishdan xalos qiladi. Bozorda talabdan oshib ketadigan ortiqcha taklif mavjud. Haddan tashqari taklif narxlarning muvozanat darajasiga pasayishiga olib keladi. Muvozanat narxidan past bo'lgan har qanday narx mahsulot tanqisligiga olib keladi. Bozorda qondirilmagan talab paydo bo'lib, u taklifdan oshib ketadi. Va bu, o'z navbatida, narxlar oshishiga olib keladi, ular talab taklifga teng bo'lguncha davom etadi.

Xaridorlar va sotuvchilar bozor kon'yunkturasini aniqlay olmaguncha narxlar ko'tariladi yoki pasayadi, ya'ni. mahsulotga talab va taklif hajmi to'liq mos keladigan narx darajasiga erishish. Bitimlar muvozanatli narxda amalga oshirilganda, iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilarning ortiqcha summasi maksimal darajaga etadi. O'rnatilgan bozor muvozanati talab yoki taklif o'zgarganda buziladi va yangi muvozanatga moslashish jarayoni boshlanadi. Talab hajmi va taklif hajmi - narx yoki miqdor o'rtasidagi nomutanosiblikka nima tezroq ta'sir qilishiga qarab, moslashuv mexanizmi Valras va Marshalga ko'ra ajralib turadi.

Bozor muvozanati faqat belgilangan vaqt birligiga nisbatan ko'rib chiqilishi mumkin. Vaqtning har bir keyingi momentida bozor muvozanati bir oy, mavsum, yil, bir necha yil va hokazo davomida shakllanib, bozor muvozanat narxining ba'zi bir yangi qiymati va shu narxda tovarlarni sotish soni sifatida o'rnatilishi mumkin.

Raqobat tizimida talab va taklifning tengligi barcha bozorlarda muvozanatni keltirib chiqaradi. Va shunga qaramay, muvozanat narxi o'zgarishi mumkin (muvozanat nuqtasi u yoki bu tomonga siljiydi). Narxlarning bozor muvozanatiga ba'zi ta'sirlarini oldindan aytib bo'lmaydi, boshqalarning ta'sirini hisobga olish qiyin, chunki ular talab va taklif qonunlarini buzmasdan faqat muvozanat nuqtasini harakatga keltiradilar. Oxirgi ta'sirlar, masalan, soliqqa tortishni o'z ichiga oladi. Soliq va subsidiyalar tizimi orqali davlat bozor narxlash jarayoniga va muvozanatli narx qiymatiga ta'sir qiladi. Aktsiz solig'ining joriy etilishi muvozanat narxini oshiradi va muvozanat miqdorini pasaytiradi, sotilgan mahsulot birligiga subsidiya belgilanishi esa muvozanat narxini pasaytiradi va sotishning muvozanat hajmini oshiradi. Biroq, har ikkala holatda ham, jamiyat uchun sof zararlar mavjud, chunki soliq joriy etilganda iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilarning umumiy profitsiti kamayishi soliq tushumlari miqdoridan oshadi va subsidiyalar joriy etilganda, ikkinchisining miqdori bozor ishtirokchilari umumiy profitsitining o'sishidan oshib ketadi. Iqtisodiyotga haddan tashqari aralashgan davlat bozor mexanizmining ishlashini buzishi va ishlab chiqarishni takomillashtirish uchun imtiyozlardan mahrum qilishi mumkin.