Toshkent Moliya Instituti, “Iqtisodiyot” fakulteti, ix-50 guruh talabasi Usmonov Shaxzod Xasanxon o’g’lining “Bozor muvozanati va uning iqtisodiy ahamiyati ” mavzusidagi kurs ishiga ilmiy rahbar tomonidan berilgan taqriz

3. Bozor muvozanatida talab va taklifga ta'sir qiluvchi omillar

Talabga ta'sir qiluvchi omillar. Talabga ushbu mahsulot narxidan tashqari, boshqa omillar ham ta'sir qiladi:

1. 
   Iste'molchilarning didini o'zgartirish (masalan, jismoniy sog'liq tobora ommalashib bormoqda, bu esa krossovkalar va velosipedlarga talabni oshiradi; moda o'zgarishi, moda mahsulotlariga talab oshadi va hk).
   
2. 
   Xaridorlar sonining o'zgarishi (masalan, tug'ilish darajasining pasayishi bolalar ovqatiga bo'lgan talabni pasaytiradi).
   
3. 
   Daromadning o'zgarishi (masalan, uy xo'jaliklari daromadlarining ko'payishi go'sht, mevalarga bo'lgan talabni oshiradi va kartoshka, nonga va hokazolarga bo'lgan talabni kamaytiradi).
   
4. 
   Tegishli tovarlar narxlarining o'zgarishi (yo'lovchilarning havo transporti tariflarining pasayishi avtobusda sayohat qilish talabini pasaytiradi).
   
5. 
   Iste'molchilarning kutishidagi o'zgarishlar (import qilinadigan shakarni sotib olish kamayadi va bu uning narxining oshishiga olib keladi deb taxmin qilsak, aholi hozirgi shakarga bo'lgan talabni kengaytiradi).
   
6. 
   Davlatning iqtisodiy siyosatidagi o'zgarishlar (soliq stavkalarining pasayishi iste'molchilar daromadlarining ko'payishiga, demak, talabning oshishiga olib keladi).⁶
   

Bu omillarning barchasi mahsulot narxiga, biz o'rganayotgan talabga bog'liq emas, shuning uchun ular narxdan tashqari omillar deyiladi. E'tibor bering, mahsulot sifati talab omillari qatoriga kiritilmagan. Buning sababi shundaki, sifat o'zgarganda biz allaqachon boshqa mahsulot bilan muomala qilmoqdamiz, unga bo'lgan talab bir xil sanab o'tilgan omillar ta'sirida shakllanadi. Bu omillarning barchasi talabga ta'siri talab egri chizig'ining talabning o'sishi bilan o'ngga - yuqoriga va pasayish bilan chapga - pastga siljishida namoyon bo'ladi. Keling,

2-rasm. Talab egri chizig'ining o'zgarishi

Aytaylik, iste'molchilar daromadi oshdi. Bu shuni anglatadiki, barcha mumkin bo'lgan narxlarda ular ushbu tovarning oldingisiga qaraganda ko'proq birliklarini sotib olishadi va talab egri chizig'i D₀ pozitsiyasidan D₁ holatiga o'tadi (1.2-rasm). Aksincha, daromadning pasayishi bilan talab chizig'i chap tomonga siljiydi va D₂ shaklini oladi. Endi iste'molchilar ushbu tovarning yangi foydali (zararli) xususiyatlarini kashf etdilar deylik. Bunday hollarda, ular bir xil narxlarda bunday tovarni ko'proq (kamroq) sotib olishadi, ya'ni. butun talab egri chizig'i yana o'ngga (chapga) o'tadi. Mutlaqo bir xil natija iste'molchilarning ma'lum kutishlarida bo'ladi. Shunday qilib, agar iste'molchilar yaqin kelajakda mahsulot narxining o'sishini (pasayishini) kutishsa, ular bugungi kunda ushbu mahsulotni ko'proq yoki aksincha, kamroq sotib olishga moyil bo'lishadi, narx esa hanuzgacha bir xil bo'lib, talab egri chizig'idagi bir xil o'zgarishlarga yordam beradi. O'z o'rnini bosadigan va bir-birini to'ldiruvchi mahsulotlar narxlarining o'zgarishi, ushbu tovarga bo'lgan talabga ta'sirini kuzatish qiziq. Masalan, chetdan olib kelinayotgan avtomobillarning narxi oshdi. Natijada, ular kamroq sotib olinishni boshladilar, ya'ni. ular uchun talab egri chizig'i bo'ylab yuqoriga siljish yuz berdi. Shu bilan birga "Jiguli" ga talab bir xil narxda o'sib bormoqda. "Jiguli" ga talab egri chizig'i o'ngga, yuqoriga qarab siljiydi (1.2-rasm).⁷

Import qilingan avtomobillar Jiguli

3-rasm. O'rnini bosuvchi bozorlarning o'zaro ta'siri

Bir-birini to'ldiruvchi tovarlarga qarama-qarshi vaziyat yuzaga keladi. Avtoulovlarning narxi ko'tarilsin, ularga bo'lgan talab miqdori kamayadi. Shuning uchun benzinga talab bir xil narxda kamayadi, ya'ni unga bo'lgan talab egri chizig'i chapga - pastga qarab boradi (1.3-rasm).

Avtomobil Benzin