Toshkent Moliya Instituti, “Iqtisodiyot” fakulteti, ix-50 guruh talabasi Usmonov Shaxzod Xasanxon o’g’lining “Bozor muvozanati va uning iqtisodiy ahamiyati ” mavzusidagi kurs ishiga ilmiy rahbar tomonidan berilgan taqriz

1-rasm. Bozor muvozanati
1-rasmdan koʻrinib turibdiki, bozor muvozanati yagona. Talab va taklif chiziqlari yagona muvozanat E nuqtada kesishadi. P_E va Q_E nuqtalar, muvozanat nuqta E ning koordinatlari hisoblanadi.

Muvozanat modellari²

Iqtisodiy modellar (shu jumladan bozor muvozanat modellari) vaqt omili bilan yoki bo'lmasdan tekshirilishi mumkin. Agar modelda vaqt omili hisobga olinmasa, u holda bu model statik deb nomlanadi. Agar vaqt omili o'zgaruvchilardan biri bo'lsa, u holda model dinamik deyiladi.

Statikadagi muvozanat modellari

Statik muvozanat modellari uchun quyidagi fikrlar xarakterlidir:

• 
  bozorning turli xil muvozanat sharoitlarini taqdim etish va taqqoslash
  
• 
  bir holatdan ikkinchi holatga o'tish mexanizmi o'rganilmagan
  
• 
  vaqt faqat bilvosita hisoblanadi
  

Qiyosiy statika usuli har qanday ekzogen omillar ta'sirida talab, taklif va muvozanat nuqtalarining o'zgarishini tahlil qilishga imkon beradi.

Qoidaga ko'ra, statik modellar iqtisodiy agentlar faoliyatining tezkor, qisqa muddatli va uzoq muddatli davrlarini ko'rib chiqadi.

Oniy davr. Oniy davr quyidagi omillar bilan tavsiflanadi:

• 
  ishlab chiqarilgan resurslar miqdori (ishlab chiqarish omillari) o'zgarmaydi, ya'ni barcha omillar doimiydir.
  
• 
  sotuvchi taklifni talabga moslashtira olmaydi va muvozanat narxi faqat talab egri chizig'i bilan belgilanadi
  
• 
  Natijada, ta'minot egri chizig'i qat'iy vertikal chiziq (saqlashga tobe bo'lmagan tovarlar uchun) yoki o'sib borayotgan segmentga ega (tez buziladigan tovarlar uchun).
  

Qisqa muddat

Qisqa muddatda:

ishlab chiqarish omillarining ba'zilari doimiy, ba'zilari esa o'zgaruvchan.

Sotuvchi taklifni bozor talabiga muvofiq ravishda sozlashi mumkin, ammo faqat korxonaning ishlab chiqarish quvvati doirasida.

ta'minot egri chizig'i ikki qismdan iborat bo'lib, bu erda Q* - ma'lum bir quvvatdagi maksimal ishlab chiqarish hajmi.

bozor narxi talab egri chizig'ining o'sib borayotgan segmenti bo'yicha talab va taklifning o'zaro ta'siri bilan belgilanadi va faqat talab bilan - SS egri chizig'ining vertikal segmentida.



Uzoq muddat

Uzoq muddatli davr uchun quyidagilar xarakterlidir:

• 
  barcha ishlab chiqarish omillari o'zgaruvchan bo'lib, bu ishlab chiqarish ko'lamini o'zgartirish imkoniyatini nazarda tutadi.
  
• 
  xarajatlar (xarajatlar) dinamikasiga qarab, ishlab chiqarish ta'minotining egri chizig'i quyidagicha ko'rinishi mumkin:
  

• 
  gorizontal chiziq - xarajatlar doimiy bo'lib, muvozanat hajmining o'sishi muvozanat narxini o'zgartirmasdan sodir bo'ladi.
  
• 
  ortib boruvchi chiziq - masalan, xarajatlar oshadi. resurslar narxlarining o'sishi tufayli va muvozanat hajmining o'sishi muvozanat narxining oshishi bilan birga keladi.
  
• 
  pasayish chizig'i - xarajatlar kamayadi va muvozanat hajmining oshishi muvozanat narxlarining oshishi bilan birga keladi.
  

Dinamikadagi muvozanat modellari

Dinamik modellar vaqtni bevosita hisobga oladi.

Bunday modellardagi barcha o'zgaruvchilar vaqt funktsiyalari (masalan: narx o'zgarishi tezligi yoki hajm o'zgarishi darajasi).

Valras balansini his qilish

To'g'ridan-to'g'ri talab funktsiyalaridan foydalangan holda bozor muvozanatining dinamik modelini ko'rib chiqing.

T vaqt bo'lsin, keyin valras muvozanatini topish yoki o'rnatish jarayoni quyidagi tenglama bilan yozilishi mumkin:

• 
  ΔQ_d (P) - P narxidagi ortiqcha talab
  
• 
  h - ijobiy koeffitsient
  

Agar talab qilinadigan miqdor ta'minlangan miqdordan kattaroq bo'lsa, ya'ni ortiqcha noldan katta bo'lsa (tovar tanqisligi holati), unda narxning vaqt hosilasi (narx o'zgarishi darajasi) ham noldan katta bo'ladi va shuning uchun narx ko'tariladi. Agar talab qiymati taklif qiymatidan kichik bo'lsa, ya'ni ortiqcha talab noldan kam bo'lsa (bozorning haddan tashqari ko'payishi holati), u holda hosila noldan kam bo'ladi va shuning uchun narx tushadi.

Bozor muvozanati faqat ΔQ_d (P) = 0 sharti bilan o'rnatiladi.

Marshall muvozanati

Marshall bo'yicha talab va taklifning o'zaro ta'siri jarayoni tenglama bilan tavsiflanadi:

∆P(Q) - bu ma'lum bir sotish hajmi uchun Q narxining taklif narxining talab narxidan oshib ketishi.

Agar bu ortiqcha ijobiy qiymatga ega bo'lsa, unda taklif hajmi oshadi. Agar salbiy bo'lsa, u holda ovoz balandligi kamayadi. Muvozanat sharti ∆Q_d(p) = 0 tenglik bo'ladi.

Bozor muvozanatining maxsus holatlari

Nolinchi narx bo'yicha muvozanat

Bepul resurslar ishi.



Nolinchi chiqishda muvozanat

Mahsulotlarni ishlab chiqarish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas.


Muvozanatning o'ziga xosligi emas

Masalan: taklif egri chizig'i pasayish segmentiga ega bo'lganda, mehnat bozori.