Toshkent Moliya Instituti, “Iqtisodiyot” fakulteti, ix-50 guruh talabasi Usmonov Shaxzod Xasanxon o’g’lining “Bozor muvozanati va uning iqtisodiy ahamiyati ” mavzusidagi kurs ishiga ilmiy rahbar tomonidan berilgan taqriz

4.Narxlarning davlat tomonidan o'rnatilishi bozor muvozanatiga ta’siri

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham tartibga solinadigan, ham erkin narxlar korxonalar tomonidan belgilanadi va tasdiqlanadi. Bunday narxlarga davlat ta'siri tovarlar va xizmatlar narxini belgilashda, ularni asoslash bo'yicha, shu jumladan tarmoqlar bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishda uslubiy va tashkiliy birlik orqali amalga oshiriladi. Narxlash jarayonida to'g'ridan-to'g'ri davlat aralashuvi sakkiz asosiy shakllarini ko'rib chiqaylik. Narxlarni tartibga solish va ularning mikroiqtisodiy darajadagi nisbati talab va taklif asosida amalga oshiriladi (muvozanat narxi belgilanadi). So'l darajasida narxlarni tartibga solish davlat tomonidan amalga oshirilishi kerak. Narxlar bo'yicha davlatning bevosita va bilvosita ta'siri mavjud. To'g'ridan-to'g'ri, yoki ma'muriy, amaldagi narxlarda davlat aralashuvi darajasini shakllantirish davlat ishtirokini anglatadi, tuzilishi, stavkalari va narx dinamikasi, muayyan narxlash qoidalarini belgilash. Bozor iqtisodiyotida erkin, tartibga solinadigan narxlar korxonalar tomonidan belgilanadi va tasdiqlanadi. Bunday narxlarga davlat ta'siri tovarlar va xizmatlar narxini belgilashda, ularni asoslash bo'yicha, shu jumladan tarmoqlar bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishda uslubiy va tashkiliy birlik orqali amalga oshiriladi. Davlat o'zining boshqaruv organlari oldida xarajatlar darajasini hisoblash tartibini belgilaydi — xarajatlarni hisoblash, xarajatlar tarkibini maxsus normativ hujjatlar bilan belgilaydi, foydadan qaytariladigan xarajatlarni belgilaydi, monopolistlarning mahsulotlari uchun rentabellik standartlarini belgilaydi. Narxlarni tartibga solish zarurligi to'g'risidagi qaror narxlanish sub'ektlari faoliyatini tahlil qilish asosida ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirishda va unga bo'lgan talabni qondirishda tegishli tartibga solish usullarining rag'batlantiruvchi rolini hisobga olgan holda qabul qilinadi. Narxlash jarayonida to'g'ridan-to'g'ri davlat aralashuvining quyidagi shakllarini ajratish mumkin⁸:

1. Umumiy muzlash narxlar (u iqtisodiyotning juda kuchli inflyatsiya rivojlantirish uchun ishlatiladi), yoki tovarlar (individual tovarlar), yoki narx o'zgarishi bo'yicha vaqtinchalik yoki qisman man individual guruhlar uchun narxlar muzlatish. Misol uchun, bir necha yil oldin har chorakda o'zgaruvchan elektr energiyasi tariflari o'rniga Federal energiya komissiyasi ularni muzlatishni taklif qildi. Mutaxassislarning fikriga ko'ra, bu etkazib beruvchilar va energiya oluvchilar o'rtasidagi munosabatlarga barqarorlik qo'shdi.

2. Belgilangan narxlar va tariflarni belgilash. Belgilangan qiymat bilan belgilangan narxlar tegishli hokimiyat va boshqaruv organlari qarori bilan tuziladi va ular tasdiqlanadi. Belgilangan narxlarni joriy etish to'g'risidagi qarordan oldin bunday narxlarga kiritilgan foydani (rentabellikni) aniqlash tartibi, shuningdek, belgilangan narxlar alohida korxonalarga (mulk shaklidan qat'i nazar) va yakka tartibdagi tadbirkorlarga normativ foyda keltirmaydigan hollarda nizolarni hal qilish. Narxlash sub'ektlari, belgilangan narxlar joriy etilgan taqdirda, o'z mahsulotlarini belgilangan narxdan oshmaydigan narxlarda sotishlari shart. Ruxsat etilgan narxlar davlat shartnomalarini tuzishda qo'llaniladigan narxlarning asosiy turlaridan biri bo'ldi. Bu holda, belgilangan narx shartnoma tuzish bosqichida belgilanadi, muayyan darajada qat'iylikka ega, ya'ni shartnoma bajarilganda o'zgarmaydi. Dastlabki narx belgilash mijoz tomonidan shartnoma davomida xarajatlar ustidan cheklangan nazorat o'z ichiga oladi. Bu holda ishlab chiqaruvchi iqtisodiy xavfni o'z zimmasiga oladi va xarajatlarni tejash orqali qo'shimcha daromad olish uchun keng imkoniyatlar yaratadi.

3. Narxlarni yoki koeffitsientlarni belgilash, muayyan vaqt davomida narxning o'zgarishi (o'sishi) yoki narxning chegarasi, ya'ni narxning yuqoriligi yoki undan past bo'lgan narxning maksimal yoki minimal darajasini belgilash. Bunday tartibga solish hodisasi kamchilik sharoitida juda muhimdir, chunki erkin narxlarning o'sishi oxir-oqibat ishlab chiqarishning pasayishiga olib keladi. Ichki bozorda raqobat bo'lmasa, narx-navoning eng yuqori darajasi ishlab chiqaruvchilarning narx-navo taqozoidan aholiga ishonchli kafolat bo'lishi mumkin. Ijtimoiy muhim tovarlar va xizmatlar uchun narxning chegara darajasi mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlari tomonidan belgilanishi mumkin. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega bo'lgan ko'plab mamlakatlar, ayniqsa, oziq-ovqat uchun zarur bo'lgan tovarlar narxining yuqori chegaralarini tartibga solish bosqichidan o'tgan va endi bu choradan voz kechgan. Lekin u yomon, chunki emas, balki rad, lekin bozor to'liq to'yingan, chunki u erda ehtiyoj g'oyib bo'ldi, chunki, tovarlarni ishlab chiqarish qilganlar orasida, balki ularni amalga oshirish qilganlar orasida emas, balki faqat samarali raqobat bor, butunlay samarali monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini harakat orqali ishlab chiqaruvchilar va savdogarlar monopolizm istisno.

4. Rentabellik chegarasini belgilash. Bu holda, uning hisob-kitobidagi narx rentabellikning marginal standartidagi daromadni hisobga oladi. Rossiyada narxlarni tartibga solishning bu usuli eng keng tarqalgan. Bu monopolist korxonalar, xizmatlar, mahalliy hokimiyat organlari (masalan, maishiy chiqindilarni, marosim xizmatlar, va hokazo eksport) tomonidan tartibga solish narxlar ko'p turlari, eng tez-tez rentabellik marginal darajalari monopolist ishlab chiqarish uchun tasdiqlangan mahsulotlar uchun narxlarni tartibga solish uchun ishlatiladi. Ularning hajmi sanoat va mahsulot guruhlari tomonidan farqlanishi mumkin. Haqiqiy rentabellik belgilangan darajadan yuqori bo'lgan mahsulotlar narxi korxonalar tomonidan pastga qarab qayta ko'rib chiqilishi kerak. Ushbu mahsulotni yanada sotish marginal darajadan yuqori bo'lmagan rentabellik bilan arzon narxlarda amalga oshirilishi kerak. Chet elda bu usul amalda qo'llanilmaydi. U jiddiy kamchiliklarga ega: korxonalarni xarajatlarni kamaytirishga qiziqmaydi. Jahon amaliyotida narx darajasi sarmoyalangan kapitalga yuqori rentabellikka erishish imkoniyatlarini cheklash orqali tartibga solinadi.

5. Ta'minot-savdo va savdo ustamalari, marjonlar, chegirmalar belgilangan yoki cheklangan miqdorlarni belgilash. Mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlariga tegishli hududdagi ta'minot-savdo va savdo ustamalarining cheklangan darajasini, chegaralarni belgilash, ularni tashkil etish tartibini belgilashga ruxsat beriladi. Ushbu imtiyozlar va qo'shimchalarning maksimal darajasini belgilash to'g'risidagi qaror tegishli hududda sotiladigan barcha mahsulotlarga uzaytirilishi mumkin.

6. Birja savdosi va birjadan tashqari savdo aylanmasi uchun davlat sektoridan kelib tushgan tovarlar bo'yicha kotirovka bahosining eng yuqori darajasi va ushbu tovar sotuvchilarining foydasini bozor narxlaridan yuqori narxlarda progressiv soliqqa tortish joriy etilishi mumkin.

7. Narxlarni e'lon qilish. Ijro etuvchi organlarning qaroriga binoan ayrim turdagi mahsulotlar uchun ulgurji (sotish) narxlarining deklaratsiyasi kiritilishi mumkin. Shu bilan birga, bunday mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi va sotadigan tadbirkorlik faoliyatining barcha sub'ektlari ariza ro'yxatga olish uchun qo'llaniladigan narxlarga nisbatan deklaratsiyani narxlash organlariga taqdim etishlari shart. Narxlash organlari deklaratsiya qilingan narxni ro'yxatdan o'tkazish to'g'risida qaror qabul qilish yoki uni ro'yxatdan o'tkazishni rad etish yoki deklaratsiyalanadigan narx miqdorini oqilona o'zgartirish to'g'risida qaror qabul qilish huquqiga ega, agar deklaratsiya qilingan narxni shakllantirishda amaldagi qonun hujjatlari buzilishiga yo'l qo'yilgan bo'lsa. Narxlar ro'yxatga olingan paytdan boshlab ulgurji narxlarni majburiy deklaratsiyalash joriy etilgan mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi narxlash sub'ektlari iste'molchilar bilan deklaratsiyada qayd etilgan narxdan yuqori bo'lmagan narxda to'lanadigan mahsulotlarni etkazib berish bo'yicha shartnomalar tuzishlari shart.

8. Eng muhim mahsulot turlari bo'yicha tavsiya narxlarini belgilash. Ushbu amaliyot ba'zi mamlakatlarda, masalan, AQSh, Yaponiyada sodir bo'ladi. Agar narx tavsiya etilgan darajadan oshib ketgan bo'lsa, tavsiya etilganlardan yuqori narxlarda tovarlarni sotishdan olingan daromadlarni progressiv soliqqa tortish mumkin. Narxlarni shakllantirishga bevosita ta'sir qilish turli usullar yordamida amalga oshiriladi:

• 
  tovarlar, xizmatlar narxiga kiritilgan xarajatlar miqdorini o'zgartirishga qaratilgan chora-tadbirlar yordamida;
  
• 
  mahsulot ishlab chiqaruvchilari, sotuvchilar va xaridorlarning daromadlarini tartibga solish orqali;
  
• 
  bozorda tovar taklifini kengaytirishga yordam beradigan turli usullar va vositalar to'plamini qo'llash va qo'llash orqali;
  

ishlab chiqarilayotgan va iste'mol qilinadigan mahsulotlarga (imtiyozli soliqqa tortish tizimi) soliqlarni tartibga solish orqali. Byudjetdan imtiyozli kreditlash, subsidiya va doping, yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqish va yaratish uchun davlat tomonidan moliyalashtirish orqali ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi, bu esa iste'molchilar uchun narxlarni barqarorlashtirish yoki kamaytirishning asosi hisoblanadi. Davlat subsidiyasi-milliy iqtisodiyot uchun muhim bo'lgan, ammo muhim bo'lgan tarmoqlarni qo'llab-quvvatlashning muhim omili, shuningdek, tiklanish yoki inqiroz holatida bo'lgan korxonalar, bu esa o'z navbatida asosiy tovarlar narxining barqarorlashuviga ta'sir ko'rsatishi mumkin. Narxlarni subsidiyalash, ishlab chiqarish xarajatlarini qoplamaydigan yoki ma'lum daromad keltirmaydigan narxlarda mahsulot sotishdan zararni qoplash uchun ishlab chiqaruvchilarga muayyan turdagi tovarlarni kompensatsiya qilish tizimi orqali keng qo'llaniladi. Subsidiyalarga kelsak, odatda, umuman iqtisodiyot uchun muhim bo'lgan past rentabelli va foydasiz ishlab chiqarish tugatiladi. Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solish zarurati alohida bozorlarning nomutanosibligi va makroiqtisodiy vazifalarni hal qilish zarurati bilan bog'liq. Bozorni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy usullari narxlar darajasini davlat tomonidan nazorat qilish, soliqlarni joriy etish, subsidiyalar berish, bozor kvotalarini belgilashdir. Narxlarni belgilash davlat tomonidan amalga oshiriladigan hollarda amalga oshiriladi:

1) muvozanat bahosi jamiyatga juda yuqori (davlat o'z darajasini muvozanat darajasidan pastroq qilib, narxlarning maksimal darajasini yoki shipini kiritadi) yoki juda past;

2) muvozanat narxi tovar ishlab chiqaruvchilarni qo'llab-quvvatlash uchun juda past ko'rinadi (davlat narxlarni muvozanat darajasidan, minimal narxlardan yoki past narx darajasidan yuqori qonuniy ravishda belgilaydi).⁹

Ba'zi mamlakatlarda qishloq xo'jaligi mahsulotlari uchun muvozanat narxlaridan yuqori bo'lgan qattiq narxlar belgilanadi, bu ko'pincha qishloq xo'jaligi ishlab chiqaruvchilari tomonidan hukumatga siyosiy bosimning natijasidir. Biroq, bu holatda, hukumat bozorda ortiqcha mahsulotlarning paydo bo'lishi bilan bog'liq muammolarni hal qilishi kerak. Ko'pincha hukumat soliq to'lovchilarning pullari bilan bu ortiqcha pulni sotib oladi. Biroq, sotib olingan mahsulotlarni ichki bozorga qo'yish mumkin emas, chunki bu muqarrar ravishda bozor narxlarining pasayishiga olib keladi. Boshqa mamlakatlarga eksport qilish muammosini hal qilmaydi, chunki bu holatda davlat tashqi bozorda o'z xususiy eksportchilari bilan raqobatlashadi, shu bilan xususiy eksportni kamaytiradi, bu esa taklifning oshishiga va mamlakat ichidagi narxlarning pasayishiga olib keladi. Bundan tashqari, hukumat qishloq xo'jaligi mahsulotlarining davlat zaxiralarini ko'paytirishi kerak, bu esa ularni saqlash bilan bog'liq qo'shimcha xarajatlarni talab qiladi. Ortiqcha mahsulotni kamaytirish maqsadida hukumat qo'shimcha ma'muriy choralarga murojaat qilishi mumkin. Misol uchun, u ishlab chiqarilgan mahsulotlar yoki ekin maydonlarining chegaralari bo'yicha har bir ishlab chiqaruvchi kvotani o'rnatishi mumkin, ularni kamaytirish uchun mukofotlarni to'lashi mumkin va hokazo. Biroq, bunday chora-tadbirlar maxsus ma'muriy apparatni yaratishni talab qiladi, uni saqlash uchun davlat xarajatlarini oshiradi, mukofotlarni to'lash va h.k. shu munosabat bilan ko'plab xorijiy iqtisodchilar davlat narxlarini muvozanat narxidan yuqori baholashning iqtisodiy maqsadga muvofiqligini so'rashadi. Narxlar shiftini muvozanat darajasidan pastroq bo'lgan holda, davlat odatda muayyan ijtimoiy muammolarni hal qilishga harakat qiladi. Misol uchun, muvozanat narxi juda yuqori bo'lsa, bu mahsulot aholining aksariyat qismini iste'mol qilishdan chiqarib tashlaydi va mahsulot asosiy ehtiyojlarga (non, shakar, sut) tegishli. Ko'pincha bunday vaziyat urushlar, inqirozlar, ekinlar etishmasligi va h.k. belgilangan narxlarni muvozanat darajasidan pastroqqa kiritish natijasida tovarlarning barqaror tanqisligi mavjud. Bu shuni anglatadiki, aholi manfaati uchun past narxni belgilash orqali davlat barcha fuqarolariga ushbu mahsulotni olishning jismoniy imkoniyatini kafolatlamaydi. Tаlаb vа tаklif mехаnizmlаri bа′zаn istе′mоlchilаr, bа′zаn esа ishlаb chiqаruvchilаr mаnfааtlаrigа ziyon еtkаzаdigаn аdоlаtsiz nаrхlаrning shаkllаnishigа sаbаb bo`lishi mumkin. Bundаy hоlаtdа dаvlаt qоnunchilik оrqаli nаrхlаrning yuqоri vа quyi chеgаrаlаrini o`rnаtishi оrqаli bоzоrgа tа′sir o`tkаzishi mumkin. Nаrхlаrning yuqоri chеgаrаsi – bu qоnuniy аsоsdа muvоzаnаtli nаrхdаn pаstdа o`rnаtilgаn mаksimаl nаrх bo`lib, u sоtuvchilаrgа tоvаrni sоtish uchun so`rаlаnаdigаn nаrхlаrning eng yuqоri chеgаrаsini (Pmax) bеlgilаb qo`yadi (7-rasm).