Toshkent moliya instituti «iqtisodiyot» kafedrasi «mikroiqtisodiyot. MAKROiqtisodiyot»

Monopolistik raqobat bozorlari va jamiyat farovonligi

Quyidagi ikki holda davlatning aralashuvi raqobatlashgan bozorda iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilarning turmush darajasini o‘sishga olib keladi:

Birinchidan, iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilarning harakati natijasida
vujudga keladigan yutuq yoki yo‘qotish bozor narxida o‘z ifodasini topmasa. Bunday yo‘qotish yoki yutuqlar bozorga nisbatn tashqi samara deyiladi, nima uchun deganda, ular bozorga nisbatan tashqarida ro‘y beradi. Bozorga nisbatan tashqi samaraga misol qilib ishlab chiqaruvchilar tomonidan atrof-muhitni zaharlash natijasida vujudga keladigan jamiyat xarajatlarini keltirish mumkin. Ushbu xarajatlarni faqat davlatning aralashuvi orqali bartaraf qilish mumkin.

Ikkinchidan «bozor qiyinchiligi»- bu yerda mahsulotning sifati, kim tomonidan, qachon ishlab chiqarilganligi to‘g‘risida axborotning to‘liq bo‘lmasligi, iste'molchilarni ortiqcha yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin, ya'ni iste'molchi naflikni maksimallashtiradigan tovarlarni sotib olish bo‘yicha to‘g‘ri qaror qilolmasligi mumkin. Bunday holda davlatning aralashuvini (tovarlar yorlig‘ida tovar to‘g‘risida to‘liq axborot bo‘lishni davlat tomonidan talab qilinishi) samarali deb qarash mumkin.

Raqobatlashgan bozorning muvozanat holatda ishlashi iste'molchi va ishlab
chiqaruvchi ortiqchaligini maksimal bo‘lishini ta'minlaydi, demak, muvozanat holatda iste'molchilr o‘z talabini mavjud ishlab chiqarish xarajatlarida mumkin bo‘lgan eng past narxda qondiradi. Raqobatlashgan bozor samaradorligi ishlab chiqarishni ta'minlaydi.

Raqobatlashgan bozor cheklangan resurslarni optimal taqsimlashga yordam beradi va natijada iste'molchilarning ehtiyojlarini maksimal darajada qondirishga erishiladi. Bunday taqsimlanish shartida ta'minlanadi. Firmalar ushbu shartga ko‘ra ishlab chiqarishni narx chekli xarajatga teng bo‘lgancha qadar mumkin darajada maksimallashtiradilar. Ushbu shart bajarilganda nafaqat resurslarni samarali taqsimlashga erishiladi, balki maksimal ishlab chiqarish samaradorligiga ham erishiladi. Raqobatlashgan bozor firmalarni minimal xarajatlarda mahsulot ishlab chiqarishga va uni ushbu xarajatlarga mos bo‘lgan narxda sotishga majbur qiladi. Muvozanat holat grafigida o‘rtacha xarajat grafigi talab chizig‘iga urinadi xolos. Agar bo‘lsa, firma zarar ko‘radi va tarmoqdan ketishga majbur bo‘ladi. Agar bo‘lsa, bozorda qisqa muddatli oraliqda ortiqcha foyda olish ikoniyati tug‘iladi. Lekin, bu ortiqcha foyda tarmoqqa boshqa firmalarni kirib kelishiga sabab bo‘ladi. Boshqa firmalarning kirib kelishi ortiqcha foydani nolga tushiradi. Bu o‘z navbatida muvozanat holatni uzoq muddatgacha turg‘un saqlanishidan dalolat beradi. Raqobatlashgan bozorda va muvozanat holat sharoitida raqobatlashvchi tarmoqqa qarashli firmalar xarajatlari bir xil deb qaraladi. Lekin, biz bilamizki ba'zi bir firmalar sifatli xom ashyoda ishlaydi, boshqalari zamonaviyroq va samaraliroq uskunada va texnologiyada ishlaydi, yana boshqasi yuqori malakali kadrlar bilan ishlaydi. Umuman olganda ikkita bir xil firmaning o‘zi bo‘lmaydi. O‘z o‘zidan ravshanki, sifatli resurslar bilan ishlaydigan firmalarning xarajatlari boshqalarnikiga qaraganda kam bo‘ladi. Bu holatni raqobatlashgan bozordagi firmalarning o‘rtacha xarajatlari bir xil bo‘ladi, degan shart bilan mos kelishini iqtisodda quyidagicha tushuntiradi: ya'ni sifatli resurs egalari o‘z resurslari uchun ko‘proq ish xaqi oladi, mukammallashgan

samarali uskunalarning ijara haqi ham yuqori bo‘ladi. Samarali resurs egalari
olinadigan qo‘shimcha foydaga iqtisodiy renta deyiladi. Iqtisodiy renta - bu
raqobatlashgan bozorda kerakli resurs uchun firma to‘lashi mumkin bo‘lgan narx
bilan ushbu resursning minimal narxi o‘rtasidagi farq. Masalan, o‘rtacha xom
ashyodan foydalanib ishlab chiqarilgan har bir mahsulot 10 so‘m keltirsin, cheklanganmmmsifatli xom ashyodan foydalanib ushbu mahsulotni ishlab chiqarganda (xarajatlarning kamayishi va mahsulot sifatini oshishi hisobiga) har bir mahsulotdan oladigan foyda 20 so‘mni tashkil qilsin, deylik. Sifatli resursni hamma firmalar ham sotib olishga harakat qiladi. Lekin, sifatli resurs cheklangan bo‘lgani uchun hamma firmalar sotib ola olmaydi. Agar sifatli xom ashyo raqobatlashgan bozorda sotilsa, uning narxi o‘rtacha xom ashyo narxidan albatta yuqori bo‘ladi. Agar o‘rtacha xom ashyo narxi va sifatli xom ashyo narxi (>) bo‘lsa. Sifatli xom ashyo egasi ga teng bo‘lgan iqtisodiy renta oladi. Natijada mahsulot ishlab chiqaruvchi firmalarning o‘rtacha xarajati bir-biriga teng bo‘ladi.
Shunday qilib, samarali resurslardan foydalanib olingan barcha foyda ushbu
resurslarni sotib olishga sarflanadi. Ushbu holat raqobatlashgan bozordagi
firmalarning o‘rtacha xarajatlari tenglashish tendensiyasiga ega ekanligini ko‘rsatadi.

Monopolistik raqobatlashgan bozor natijalarini jamiyat qanday baholaydi? Siyosatchilar bozordagi natijani yaxshilay oladimi? Bu savollarga oddiy javob yoq. Monopolistik raqobatdosh bozorlarning samarador emasligi manbaidan biri - chekli harajatlarning oshishi bolib, bu shunga olib keladiki, agar ishlab chiqarish harajatlaridan tovarnini ustun qoyadigan iste’molchilar(lekin narxdan past) ularni sotib olishdan ozlarini tiyadilar.Shunday qilib. Monopolistik raqobatdosh bozorlar Monopolistic narx belgilashning tipik qaytarilmas yoqotishlari bilan xarakterlanadi.

Muammoni yechishning oson yoli yoq. Chekli harajatlarga asosida majburiy narx belgilash barcha har turli mahsulotlar ishlab chiqararuvchi- firmalarni davlat tomonidan boshqarilishi zarurligini bildiradi. Lekin bunday turdagi mahsulotlar shunchalik tarqab ketganki, xokumat tomonidan bunday nazorat administrativ ogirdir.

Bundan tashqari Monopolistik raqobatchi firmalar faoliyatiga aralashuv tabiiy Monopoliyarlarni tartibga keltirishda muammolarni keltirib chiqaradi. Hususan – Monopolistik raqobat bozoridagi firmalar shundoq ham nullashgan foyda oladi, narxni chegarali harajat darajasigacha tushirishni talab qilish, yoqotishga olib keladi. Biznesda ushbu firmalarni saqlab qolish uchun hukumat ularning yoqotishlarini qoplashi lozim, ya’ni soliqlarni oshirishi lozim. Korinadib turibdiki, noan’anaviy usullar va oqimga qarab arakatlanishdan birini tanlashda siyosatchilar samarasiz Monopollistik narx belgilashni lozim topadilar.

Jamiyat nuqtai nazaridan Monopolistik raqobat samaradorligi pastligining sababi – bozordagi firmalarning soni muammosi. Bu muammoni biz bozorga kirish bilan bogliq bolgan tashqi sam ara terminlarida korib chiqamiz. Xar doim yangi firma bozorga kirishini maqsadga muvofiqligini taxlil qilar ekan, u oladigan potensial daromadi darajasiga baho beradi⁷.

Ammo uning bozorga kirishida tashqi samaralar mavjud bo`ladi:

Mahsulot xilma – xilligini kopaytiruvchi tashqi samara. Bozorda yangi mahsulotning paydo bolishi bilan birga iste’molchilar ortiqchaligi vujudga keladi va u bozorga kirish bilan bogliq ijobiy tashqi samaraga ega boladi.

Xaridorlarni ushlab qolish tashqi samarasi. Yangi raqobatchining paydo bolishi eskilarning bir qism iste’molchilarini yoqotishini va daromadni kamayishini bildiradi: bu erda salbiy tashqi samaraning orni bor.

Shunday qilib, Monopolistik raqobat bozoriga kirishda yangi firmalarni ijobiy va salbiy tashqi samaralar mavjud. Monopolistik raqobat bozorida uning ahamiyatiga qarab juda kop yoki juda kam tovarlar turlari takliq qilinadi.

Tashqi samaralar hajmi Monopolistik raqobat shartlariga bogliq. Mahsulot xilma – xilligini kopaytiruvchi tashqi samara yangi firmalar bozordagi mavjud tovarlardan farqli mahsulotni taklif qilganda vujudga keladi. Xaridorlarni ushlab qolish tashqi samarasi firmalar tomonidan belgilangan narx chegarali harajatlardan baland bolganda, qoshimcha bir birlik maxsulot sotishga intilganda vujudga keladi. Aksincha mukammal raqobatda firmalar bir xil Tovar ishlab chiqaradi vanarx chekli harajatga teng boladi, mahsulot hilma – xilligini kopaytiruvchi tashqi samara va xaridorlarni ushlab qolish tashqi samarasi mavjud emas.

• 
  Monopolistik raqobatlashgan bozor uch xususiyati bo‘yicha tavsiflanadi:
  

Firmalarning ko‘pligi, turli hildagi mahsulotlar ishlab chiqaradi va bozorga erkin kiriadi.

• 
  Monopolistik raqobatlashgan bozordagi muvozanat mukammal raqobatlashgan bozornikidan ikki o‘zaro bog`liq holatlari bilan ajralib turadi. Birinchidan, monopolistik raqobatlashgan bozorning har bir firmasida ortiqcha ishlab chiqarish imkoniyatlari mavjud. Bu esa o‘rtacha umumiy harajat egri chizig`ini kamayayotgan qismida bo‘ladi. Ikkinchidan har bir firma narxni chekli harajatdan baland qo‘yadi.
  
• 
  Monopolistik raqobat mukammal raqobatning barcha xususiyatlariga ega emas.
  
• 
  Monopoliyaning standart qaytarilmas yo‘qotishlari mavjud bo‘lib, bunda narx chekli harajatdan baland bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari firmalar soni (va shu o‘rindai mahsulotlar xilma xilligining) o‘ta ko‘p yoki o‘ta kam bo‘lishi mumkin.
  
• 
  Monopolistik raqobat bozoriga mahsulotlarning xilma-xilligi xos, reklama qilish va firma nomlaridan foydalanishga olib keladi. Tanqid qiluvchilar reklama va savdo markalarini firmalar iste’molchilar didlarini o‘zgartirish va raqobatni pasaytirish uchun ishlatishadi deb uqtiradilar. Reklama va savdo belgilarini yoqlovchilar firmalar ularni iste’molchilarga ma’lumot berish, narx va sifat bilan raqobatlashish uchun foydalanishadi deyishadi.
  

Oxirida, biz manaAhmadistik raqobatdosh bozorlar oziga kerakli barcha mutloq raqobatdosh bozorlarning jarayon xususiyatlariga ega bolmaydi. Yani, korinmas qol, ummiy chiqim moloAhmadistik raqobat ostida maksimallashadi deb ishontira olmaydi. Chunki efektsizlik qiyin bolganligi uchun olchash, murakkab echish, umumiy siyosat uchun bozor daromadi rivojlantirishning oson yoli yoq.