Тошкент молия институти “молия-кредит” кафедраси

1. Таҳлилнинг замонавий бошқарувдаги рўли, ўрни ва аҳамияти

Табиат ва жамиятдаги ҳодисалар сингари иқтисодий ҳодисаларнинг ҳам таркибий қисмларини билмай туриб, яъни таҳлил қилмай туриб, уларни илмий жиҳатдан ўрганиб бўлмайди.
Анализ ибораси «аналисйс» сўзидан олинган бўлиб, «бўламан», «ҳал этаман» деган маънони билдиради. Бинобарин, таҳлил мураккаб ҳодиса ва предметларни таркибий қисмларга бўлиш, ажратиб қўйиш асосида кўрсаткичларни таққослаш ва ўрганиш демакдир. Маълумки, корхо- наларда иқтисодий самарадорликни ошириш, фаолиятнинг сифат ва миқдор кўрсаткичлари бўйича муваффақиятларни ўрганиш ва уни такомиллаштиришнинг қулай йўлларини белгилаш - Молиявий таҳлилни ташкил қилишнинг зарурий шартларидан биридир.
Бозор иқтисодиёти шароитида Молиявий таҳлилнинг роли кескин ошади, чунки бошқаришда олдинги маъмурий-буйруқбозлик тизимидан воз кечилиб янги, эркин иқтисодий механизмлар орқали бошқариш тизими шаклланади. Олдинги таҳлил, асосан, режа кўрсаткичларини асослашга, унинг бажарилишини таъминлашга қаратилган эди. Бугунги кунда эса, ҳар бир хўжалик субекти ўз фаолиятини мустақил равишда бошқаради. Бу, ўз навбатида, таҳлилнинг ролини оширади. Молиявий таҳлил орқали ҳар бир субектда мавжуд бўлган ички ва ташқи имкониятлар аниқланади, уларни амалиётга сафарбар қилиш чора-тадбирлари ишлаб чиқилади.
Молиявий таҳлил орқали ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлиги ҳамда мамлакатнинг иқтисодий салоҳияти аниқланади. Бунда, таҳлил учун ман- ба бўлиб, йиғма статистик маълумот асос бўла олади. Хўжалик фаолиятини таҳлил қилишдан мақсад корхона ва бирлашмаларнинг иш фаолиятига обектив баҳо бериш ва хўжалик юритишнинг самарадорлигини янада оширишдан иборатдир. Бундай таҳлил натижалари корхонанинг хўжалик фаолиятини доимо назорат қилиб туришни, унга раҳбарлик қилишда хатога йўл қўймасликнинг олдини олишга хизмат қилади. Хўжалик фаолиятини таҳлил қилиш қуйидаги тамойилларга амал қилган ҳолда амалга оширилади:

• 
  илмий асосланган тамойил;
  
• 
  обективлик тамойили;
  
• 
  тизимли ва комплекслик тамойили;
  
• 
  оперативлик тамойили;
  
• 
  умумийлик тамойили.
  

Молиявий таҳлилнинг вазифаси - ушбу бандларда келтирилган вазифалар
билан чекланмайди. Корхона фаолияти шу даражада серқирраки, таҳлил жараёнида унинг ҳамма жиҳатларини ўрганиш лозим. Шундай экан, таҳлил вазифаси ҳам кўп қирралидир. Таҳлил жараёнида барча камчиликлар аниқланади. Бошқарув қарорларини қабул қилишда эса аниқланган камчи- ликларга келгусида йўл қўймаслик чора-тадбирлари ишлаб чиқилади. Шу тариқа камчиликлар бартараф қилиниб, хўжалик фаолиятининг узлуксиз равишда такомиллашуви ва самарадорлиги ошиб бориши таъминланади.
Молиявий таҳлилнинг асосий вазифаси - бу корхоналар фаолиятида фойда миқдорини кўпайтиришнинг тўғри ва оптимал йўлларини аниқлаб бериш- дир. Агар корхона фаолиятида фойда миқдорининг ошишига нарх- навонинг кўтарилиши ёки атроф-муҳитга зарар етказиш эвазига эришилса, буни ҳеч қачон корхона муваффақияти деб бўлмайди. Молиявий таҳлил олдида турган муҳим вазифалардан яна бири – бу корхона меҳнат жамоаси фаолиятининг иқтисодий натижасини аниқлашдир. Таҳлил қилиш жараёнида ташқи ва меҳнат жамоасига боғлиқ омиллар аҳами- ятини ўрганиш лозим. Бунда эришилган натижаларни меъёрий ёки ҳисобот даври натижаларини таққослаш билан чегараланиб қолиш керак эмас. Энг муҳими – мамлакат эришган ютуқлари, рақобатбардош маҳсулот кўрсаткичлари ва дунё илмий-техника даражаси билан солиштириш муваффақиятлар гарови эканлигини унутмасликдир.
Масалан, таҳлилни қуйидаги масштабларда амалга ошириш мумкин:

• 
  халқ хўжалиги таҳлили;
  
• 
  корхоналар хўжалик фаолиятининг таҳлили.
  

Халқ хўжалиги таҳлилида иқтисодиётнинг бутун тармоғи, айрим ҳу- дудларнинг иқтисодий кўрсаткичлари динамикаси, ўсиш даражаси ва улар- нинг ривожланишдаги ўзига хос хусусиятлари ва қонуниятлари ўрга- нилади.
Ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида ҳисоб ва ҳисоботни икки қисмга бўлиш қабул қилинган:

1. 
   Бошқарув ҳисоби.
   
2. 
   Молиявий ҳисоб (умум бухгалтерия ҳисоби).
   

Шунга мувофиқ Молиявий таҳлил ҳам икки қисмга: молиявий ва бошқарув таҳлилига бўлинади, ўз навбатида, молиявий таҳлил ташқи ва ички молиявий таҳлилига, бошқарув таҳлили эса ички бошқарув таҳлилига бўлинади. Ташқи молиявий таҳлил бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи асосида, ички молиявий таҳлил бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи ҳамда тезкор ҳисоботлар асосида олиб борилади. Ички бошқарув таҳлили эса тезкор ҳисоботлар ва бошқарув ҳисоботи асосида олиб борилади. Молиявий таҳлилнинг мақсади бу корхонани ҳисоботлар орқали ўтган даврда, таҳлил қилина- ётган вақтда ва келажакда эришилган ва эришиладиган молиявий натижа- лари ва молиявий ҳолатига баҳо бериш ҳамда иқтисодий ташхис қўйишдан иборат.
Молиявий таҳлилнинг асосий босқичлари: