Toshkent moliya instituti n. X. Jumayev, J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro valyuta munosabatlari

__________________________
(tijorat bankining nomi)
tomonidan ijroga qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi tomonidan kafolatlanmagan xorijdan mablag‘ jalb qilish to‘g‘risidagi hujjatlar haqida
MA’LUMOT

Hujjat ma’lumotlari	Dastlabki ma’lumotlar	O‘zgartirilgan ma’lumotlar*
Rezident to‘g‘risidagi ma’lumotlar
Nomi
STIR
Faoliyat turi
Joylashgan hududi
Norezident to‘g‘risidagi ma’lumotlar
Nomi
Yuridik shaxslar uchun — ro‘yxatga olingan davlat, jismoniy shaxslar uchun — fuqaroligi
Hujjat to‘g‘risidagi ma’lumotlar
Ijroga qabul qilingan sana
Xorijdan mablag‘ jalb qilish shakli (pul mablag‘lari, tovarlar, ish, xizmatlar ko‘rinishidagi zayomlar, kredit, lizing yoki norezidentlarning mablag‘larini hisobvaraqlar va omonatlarga jalb qilinishi)
Raqami va sanasi
Summasi va valyutasi
Muddati
Jalb qilingan mablag‘ so‘ndiriladigan sana
Maqsadi
Boshqa o‘zgartirish va qo‘shimchalar	x
Bank boshqaruvi raisi o‘rinbosari	___________________	_____________
	(F.I.O.)	(imzo)
Ijrochi	___________________	_____________

Valyuta operatsiyasini hisobga olish jurnalida quyidagi ma’lumotlar ko‘rsatilishi lozim:

• hujjat ijroga qabul qilingan sana;

  
  

• hujjatning raqami va sanasi;

  
  

• rezidentning nomi;

  
  

• valyuta operatsiyasining turi, summasi va valyutasi;

  
  

• valyuta operatsiyasining holati (amalda, boshqa vakolatli tijorat bankiga yoki yakunlangan);

  
  

• valyuta operatsiyasi hisobining yuritilishi tugallangan sana (boshqa tijorat bankiga o‘tkazilgan yoki yakunlangan).

  
  

• Rezidentning asosiy depozit hisobvarag‘i boshqa tijorat bankiga o‘tkazilgan taqdirda, keyingi valyuta operatsiyalarining hisobi rezidentning asosiy depozit hisobvarag‘i o‘tkazilgan tijorat banki tomonidan yuritiladi.

  
  

Rezidentning valyuta operatsiyalari bo‘yicha hujjatlari tijorat banklari o‘rtasida tuziladigan qabul qilish-topshirish dalolatnomasi asosida o‘tkaziladi.

Dalolatnomaga quyidagi shaklga muvofiq rezidentning yakunlangan valyuta operatsiyalari to‘g‘risidagi hamda boshqa tijorat banklaridan olingan ma’lumotlar ilova qilinadi.

____________________________ning yakunlangan valyuta operatsiyalari to‘g‘risida

(rezidentning nomi)

MA’LUMOT

T/r

Valyuta operatsiyasi turi

Valyuta operatsiyasi ijroga qabul qilingan sana

Valyuta operatsiyasini amalga oshirish uchun asos bo‘lgan hujjatning sanasi va raqami

Valyuta operatsiyasining summasi va valyutasi

Valyuta operatsiyasi bo‘yicha kelib tushgan tushumlar (tovar, ish, xizmat)

Valyuta operatsiyasi bo‘yicha amalga oshirilgan to‘lovlar summasi

Valyuta operatsiyasi hisobi yuritilishi tugatilgan sana

Valyuta operatsiyasining tugatilishi uchun asos

1

2

3

4

5

6

7

8

1.

2.

Bank rahbari

___________

______________

(imzo)

(F.I.O.)

Ijrochi

___________

______________

(imzo)

(F.I.O.)

Nazorat savollari

• Kapital harakati bilan bog‘liq valyuta operatsiyalariga qanday operatsiyalar kiradi?

  
  

• Xorijdan mablag‘ jalb qilish deganda nima tushiniladi?

  
  

• Kapital harakati bilan bog‘liq valyuta operatsiyalarini amalga oshirish uchun rezident tomonidan tijorat bankiga qanday jujjatlar taqdim etiladi?

  
  

• Kapital harakati bilan bog‘liq valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda rezident nimalarga majbur?

  
  

• Kapital harakati bilan bog‘liq valyuta operatsiyalarini hisobga olish jurnalida qanday ma’lumotlar ma’lumotlar ko‘rsatilishi lozim?

  
  

10-BOB. FORVARD VALYUTA OPERATSIYALARI

• Forvard valyuta operatsiyasining mohiyati va asosiy jihatlari.

  
  

• Forvard bo‘yicha hisob-kitob sanalari.

  
  

• Valyuta bozorida forvard kursining aniqlanishi.

  
  

• 
  
  Forvard valyuta operatsiyasining mohiyati va asosiy jihatlari.
  

Forvard valyuta bitimi - bu, valyuta bo‘yicha bitim imzolangan sanadan boshlab, ikki ish kunidan keyin amalga oshiriladigan to‘lovni nazarda tutuvchi bitimdir. Bu bitim aniq bir sanada, yoki ikki sana orasida amalga oshirishni nazarda tutishi mumkin. Forvard valyuta bitimiga quyidagicha aniq ta’rif berish mumkin.

Forvard valyuta bitimi, bu bank va mijoz o‘rtasidagi kechiktirilmaydigan, buzilmas (bekor qilinmaydigan) va majburiy bitim;

• ko‘rsatilgan xorijiy valyutaning muayyan miqdorini bitim tuzilgan paytda qayd etilgan qat’iy almashtirish kursi bo‘yicha sotib olish yoki sotish bitimi;

  
  

• bitimda ko‘rsatilgan kelgusidagi muayyan vaqtda valyuta etkazib berish va uning haqini to‘lash uchun bitim.

  
  

Quyidagilar ushbu bitimning ayrim o‘ziga xos bo‘lgan jihatlari mavjud:

a) bu voz kechib bo‘lmaydigan va majburiy shartnomadir. Bitim tuzilgandan keyin mijoz bitimdan voz kechishga xaqqi yo‘q. Mijoz shartnomada ko‘rsatilgan chet el valyutasini sotib olishi yoki sotishi shart.
b) bu bitim chet el valyutasidagi aniq bir summani tashkil etadi. Mijoz bitimda ko‘rsatilgan summadan ko‘proq valyutani sotib olishga ham, sotishga ham haqqi yo‘q.
v) bitim kelajakdagi aniq bir sanada bajarilishi shart (ikkita aniq sananing orasida). Mijozda forvard bitimi bajarilish sanasini uzoqlashtirishga ham, yaqinlashtirishga ham vakolat yo‘q.
Muddatli operatsiyalarni amalga oshirishning ijobiy tomonlaridan biri shundaki, ular o‘ziga xos (xususiyatli) aktiv va passivlarga qarshi qaratilmagan bo‘lsa (ayniqsa forvard operatsiyasi) manyovr uchun katta imkoniyat beradi. Spot operatsiyalari zudlik bilan amalga oshirilishi yoki qoldirilishi lozim, oddiy forvard kontraktlari esa nazorat va tuzatishlarni amalga oshirish uchun vaqt qoldiradilar.
Forvard bozori kompaniyalar moliya bo‘limlari boshqaruvchilari uchun ham muhimdir, chunki ular eksport va importning milliy valyutadagi qiymatini to‘lov amalga oshishidan ancha oldin aniqlashlari mumkin. Moliya bo‘limi boshqaruvchisi nufuzli bank bilan muddatli shartnoma tuzgan paytda uning birdan-bir vazifasi qandaydir bir sabablarga ko‘ra tovar yoki to‘lov olinmay qolgan taqdirda ochiq valyuta pozitsiyasi bilan qolmaslikdan iboratdir.¹⁷
Professional dilerlar cheklanmagan bozor ma’lumotlariga ega bo‘lgan holda o‘zlarining tijorat bilan shug‘ullanuvchi hamkasblariga qaraganda manyovr uchun keng imkoniyatlarga egadir. Shu bilan birgalikda muddatli shartnomalar bilan bog‘liq ahamiyatli tavakkalchiliklar ham mavjud. Forvard shartnomasining muddati qanchalik uzun bo‘lsa shartnoma bo‘yicha kontragent moliyaviy ahvolining yomonlashish ehtimoli shunchalik yuqori bo‘ladi. Shunday ehtimol ham mavjudki, shartnomada ishtirok etayotgan taraflar spot shartlari asosidagi shartnoma shartlarini bajara olmaslik sharoitiga tushib qolishlari ham mumkin. Ammo spot shartlari asosidagi shartnomaning bekor qilinish ehtimoli, forvard kontraktining bekor qilinish ehtimoliga ko‘ra pastroqdir. Bunda shartnoma ishtirokchilaridan biri tomonidan majburiyatlar bajarilganda ikkinchisi tomonidan ularning bajarilmasligi eng yomon holatni yuzaga keltiradi.
Bunday holat katta zararlarga yoki sudlashish jarayonlariga ham olib kelishi mumkin. Agarda, aybdor taraf o‘z majburiyatlarini mutlaqo bajara olmasa, unda valyutadagi so‘ndirilmagan qarzdorlik baribir joriy bozor kursi asosida qoplanishi lozim. Bundan chiqdi, ochiq valyuta pozitsiyasi bartaraf etilganda, keyingi zararlar paydo bo‘lishi mumkin. Ammo ushbu operatsiyalar bo‘yicha bekor qilingan shartnomalar yoki ko‘rilgan zararlarni operatsiyalarning umumiy hajmidagi ulushi nihoyatda kamdir.
Forvard savdosini tashkil etish nuqtai nazaridan o‘zida bozorning ikkita ishtirokchisi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri tuziladigan birjadan tashqari valyuta bitimini ifodalaydi. Forvard operatsiyalari bo‘yicha yakuniy hisob-kitoblar shakliga ko‘ra bunday bitimlar quyidagilarga ajratiladi:

• etkazib berish forvardlari, valyutalashtirish sanasida tomonlar bitimda kelishilgan valyutaning to‘liq miqdorini bir-biriga o‘tkazadilar;

  
  

• hisob-kitob forvardlari (non-deliverable forward, NDF) etkazib berish sanasida autrayt kurs joriy bozor kursi bilan taqqoslanadi va yuzaga kelgan farq bitim summasiga ko‘paytiriladi. Shu tarzda olingan qiymat forvard bitimi bo‘yicha moliyaviy natijani ifodalaydi.

  
  

Amaliy misol. Ikkita bank o‘zaro 1USD=10200UZS kurs bo‘yicha 1 mln. AQSh dollariga teng bo‘lgan oylik forvard bitimini tuzadi. Bir oydan keyin bozorda dollar kursi 10300 so‘mni tashkil etadi. Bu holatda forvard bitimi xaridori 100 mln. so‘m yutadi, sotuvchi esa ushbu summani yutqazadi. Hisob-kitob forvardida bitimni bajarish uchun sotuvchi xaridorga 100 mln. so‘m o‘tkazadi.

Forvard shartnomasi tuzilayotganida uning muddati, kursi va summasi qat’iy belgilanadi. Ammo ijro muddati (1 yilgacha) etib kelguncha hisob raqamlari bo‘yicha hech qanday summalar o‘tkazilmaydi. Ko‘pchilik banklar o‘zlarida mijozlar tomonidan ochilgan hisob raqamlarda ma’lum bir summa bo‘lishini xoxlaydilar. Biroq forvard shartnomalari hajm jihatidan chegaralanmay, pul ta’minotini talab etmaydilar.
Forvard valyuta bitimining shartlari qattiq hisoblanadi, va agar mijoz uning shartlarini bajara olmasa, bank mijozning forvard valyuta bitimidagi majburiyatlarni bajarmasdan ketib qolishiga yo‘l qo‘ymaydi, balki bitimning muddatini “uzaytiradi” yoki bank o‘z hisobidan majburiy ravishda “so‘ndiradi”.
Forvard valyuta bitimi qat’iy belgilangan, yoki optsionli bo‘ladi.
a) qat’iy belgilangan forvard valyuta bitimi — bu, kelajakdagi aniq bir sanada bajarilishi shart bo‘lgan bitimdir. Masalan, 1 sentyabrda tuzilgan qat’iy belgilangan ikki oylik forvard valyuta bitimi, ya’ni ikki oydan so‘ng amalga oshiriladigan bitim;
b) optsionli forvard bitimi — bu, mijozning hohishiga ko‘ra, yoki bitim tuzilgan vaqtdan uning bajarilishigacha bo‘lgan davrning ichida hohlagan vaqtda, yoki ikkita aniq sana davomida amalga oshiriladigan bitimdir.
Qayd etib o‘tish lozimki, forvard valyuta bitimi sof valyuta optsionlaridan farq qiladi. Valyuta optsioni mijozga kelishilgan bitim shartlarini bajarish va bajarmaslik huquqlarini beradi. Forvardli optsion esa, mijozga uni bajarmaslik huquqini bermaydi.

•