Toshkent moliya instituti n. X. Jumayev, J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro valyuta munosabatlari

Forvard bo‘yicha hisob-kitob sanalari

Forvard bitimini tuzishda uning shartlari tuzilgan vaqt bo‘yicha qat’iy belgilanadi va ikkala tomon uchun majburiy hisoblanadi. Forvardning muddati turli xil bo‘lishi mumkin, ko‘pincha bitimlar bir, ikki haftaga yoki bir, uch, olti, to‘qqiz va o‘n ikki oyga tuziladi. Ko‘pchilik fond va valyuta bozorlarida kelgusidagi kontraktlar 30, 60, 120 (va shu kabi) kunlarga doimo navbatdagi forvard sanasigacha bo‘lgan 30 kun qo‘shilishi bilan to‘g‘ri keladi, ya’ni taqvim oy tizimi qabul qilingan. Ammo shartnomada ishtirok etuvchi ikkala tarafning manfaatdorligi mavjud bo‘lgan holatda shartnomalar turli boshqa muddatlarga ham tuzilishi mumkin.

Muddatlar taqvim tizimining soddaligi shundaki, agarda spot sanasi yanvar oyiga to‘g‘ri kelsa, unda bir oylik forvard muddati keyingi kalendar oyga, ya’ni fevral oyiga, ikki oyligi esa mart oyiga va shu kabi to‘g‘ri kelishi kerak. Agarda har bir taqvim oyning davomi 30 kunni tashkil etganda hech qanday muammo bo‘lmas edi. Ammo agarda spot sanasi 31 yanvarga to‘g‘ri kelsa, fevral oyi esa atigi 28 kundan iborat bo‘lsa nima qilish kerak.

Demak, forvard muddatlari aniqlanganda spot qoidasiga rioya etilishi zarur va unga asosan operatsiyalar amalga oshirilganda hisob-kitob kuni ikkala kliring tizimlarida ham bank kuni bo‘lmog‘i lozim. Shanba va yakshanba dam olish kunlaridan tashqari turli davlatlarda mahalliy hamda milliy bayramlar mavjud – bu vaziyatni ancha murakkablashtirib yuboradi.
Turli nomuvofiqliklar va amaliyotda qo‘llanilish ehtimoli kamligiga qaramasdan forvard sanalarini belgilash tamoyilini quyidagidan ko‘rishimiz mumkin:
Agar spot sanasi 4-yanvarga to‘g‘ri kelsa
unda bir oy 4-fevralga
ikki oy 4-martga
uch oy 4-aprelga
olti oy 4-iyulga
to‘qqiz oy 4-oktyabrga
o‘n ikki oy 4-yanvarga (keyingi yil)
2 yil 4-yanvarga (2 yildan keyingi) to‘g‘ri keladi.
Kam uchraydigan standart forvard hisob-kitob sanalari, masalan 5, 7, 8 oy - taalluqli oyning 4-sanasiga to‘g‘ri keladi. Haftadagi etti kundan ikkitasi bank ish kuni bo‘lmagan kunlar hisoblanadi va to‘lovlarning forvard sanasi dam olish kuniga to‘g‘ri kelsa, unda oyning ushbu kuni oylik taqvim jadvali harakat muddati davomida harakatdagi kun bo‘lib hisoblanmaydi. Agarda mantiqiy forvard sanasi bank ish kuni bo‘lmagan kunga to‘g‘ri kelsa, spot qoidasiga ko‘ra ikkala kliring tizimida ham navbatdagi kelayotgan birinchi ish kuni hisob-kitoblarning forvard sanasiga aylanadi. Shunday qilib, valyuta bozoridagi bir oy 30, 31 va 35 hamda undan ortiq kunlarni o‘z ichiga olishi mumkin.
Agarda bir oylik sana, ya’ni yuqorida keltirilganidek 4 fevralga to‘g‘ri kelsa va bu sana kliring markazlaridan birida dam olish kuni bo‘lsa, unda hisob-kitoblar kuni sifatida 5, 6 kun yoki boshqa bir sana belgilanishi mumkin.
Oylik muddat spot sanasiga to‘g‘ri keladigan oyning o‘sha sanasiga to‘g‘ri kelmasa ham forvard hisob-kitoblarining boshqa sanalari 4-sanaga to‘g‘ri kelishi mumkin (agarda u ochiq kun talablariga muvofiq bo‘lsa). Shunday qilib, agarda spot sanasi 4 yanvarga, oylik sana 6 fevralga to‘g‘ri kelsa, unda boshqa hisob-kitob muddatlari taalluqli oylarning 4-sanalariga to‘g‘ri kelishi mumkin. Amaliyotda qisqa va uzun forvard oylari paydo bo‘ladi hamda ushbu dalilni forvardlar bozorida faoliyat ko‘rsatuvchi dilerlar hisobga olishi zarur. Valyuta va depozit bozorlarida amalda bo‘lgan oyni oxiridagi hisob-kitoblar tizimi xalqaro zayomlar xaqida kelishayotgan taraflar uchun sana belgilashning noaniq (tortishuvli) amaliyotini tashkil etadi.
Agar taqvim uslubiga murojaat etilsa muammo tug‘ilishi mumkin: agar oyning oxiriga to‘g‘ri keladigan spot sanasiga forvard oyida ushbu sanaga mos sana topilmasa nima qilish kerak. Masalan, bitim 29 yanvarda tugatilgan bo‘lsa va spot sanasi 31 yanvarga to‘g‘ri kelsa, unda oylik forvard sana 31 yanvarga to‘g‘ri kelmasligi kerak, chunki fevral oyida 28 yoki 29 taqvim kunlari mavjud. Bu muammoni quyidagicha hal etish mumkin: agar spot kuni oyning so‘nggi ish kuniga to‘g‘ri kelsa, unda ushbu kunga muvofiq keladigan forvard sanalari ham oyning so‘nggi ish kuniga to‘g‘ri kelishi kerak.
Shunday qilib, 31 yanvar spot sanasiga 28 yoki 29 fevral forvard sanasi muvofiq keladi. Bunda agar fevralning 28 va 29-sanalari dam olish kuniga to‘g‘ri kelsa, unda forvard sanasi 26, 27-sanalarga yoki oyning boshqa so‘nggi ish kuniga to‘g‘ri keladi. Valyuta bitimlarini oyning oxirida amalga oshirilishi forvard oyining oxirini avvalgi qator spot sanalari uchun forvard sanasiga aylanishiga olib kelishi mumkin.
Shunday qilib, turli mamlakatlar o‘rtasida shartnomalar amalga oshirilganda oyning oxiridagi spot sanasi forvard oylarining kunlarida bir qancha anglashilmovchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin.
“Nostandart” to‘lov muddatlari deganda, bitim amalga oshishining aniq bir kunini standart forvard tuzilmasiga kiritib bo‘lmaydigan, barcha forvard sanalari ko‘zda tutiladi. Agar standart forvard hisob-kitob sanalari 1, 2, 3 va shu kabi oylarga belgilansa, mijoz esa kotirovkani 2, 5 oyga olmoqchi bo‘lsa, bu degani mijoz hisob-kitoblarning “nostandart” muddatiga kursni hamda “nostandart” sanasini belgilashni so‘rayotganligini bildiradi.
Ayrim professionallar asosan spot asosidagi nostandart forvard sanalariga ixtisoslashadilar. O‘z xizmatlari uchun haqni ular odatda sotuvchi va sotib oluvchi kurslari o‘rtasidagi marjani kengaytirish orqali o‘z kotirovkalari hisobiga oladilar.

• 
  
  _{Valyuta bozorida forvard kursining aniqlanishi.}
  

Muddatli valyuta shartnomalarining xususiyatli tomoni shundaki, shartnomani tuzish va uni ijro etish paytlari orasida vaqt intervali mavjud. Shu bilan birgalikda mazkur shartnoma bo‘yicha valyuta kursi shartnoma tuzilish paytida aniqlanadi.

Birjaning kotirovka byulletenlarida shartnomalar uchun kurslar e’lon qilinadi, turli muddatlarga forvard shartnomalari bo‘yicha kursni belgilash uchun mukofot va diskontlar ham beriladi.

Mukofot yoki diskont miqdori “spot” kursiga nisbatan barqarorroqdir. Shuning uchun banklararo bozorda muddatli shartnoma kursi kotirovka qilinganda faqat mukofot yoki diskont aniqlanadi.
To‘g‘ri kotirovkada mukofot “spot” kursiga qo‘shiladi, diskont esa ayiriladi. Teskari kotirovkada esa diskont “spot” kursga qo‘shiladi, mukofot esa ayiriladi.
Mukofot va diskont foizlar farqi spot kurs hamda shartnoma muddati hisobga olingan formula asosida hisoblanadi. Hisob-kitoblarda foydalaniladigan foiz stavkalari jahon yoki hududiy moliya bozorlarining foiz stavkalaridir. Jahon yoki hududiy moliya bozorlarining foiz stavkalaridan foydalanilishi barcha valyutalar uchun teng sharoitlarni ta’minlaydi, masalan valyuta emitenti bo‘lmish mamlakatdagi minimal zahiralar hisob-kitoblarda ishlatilmaydi.¹⁸
Diskont yoki mukofot quyidagi formula asosida hisoblanadi:
Spot kurs ∙ foizlar farqi ∙ kunlar
Diskont/mukofot = -----------------------------------------------------------------;
(360 ∙ 100) + (savdo qilinayotgan valyuta foizi ∙ kunlar)
Agarda forvard shartlari asosida valyuta “spot” shartlariga nisbatan yuqoriroq kotirovka qilinsa, unda bu xorijiy valyuta mukofot bilan kotirovka qilinadi. Diskont esa buning teskarisidir.

Mukofot yoki diskont usuli orqali aniqlangan muddatli kurs “autrayt” kursi deb ataladi.

Mukofot bo‘lganda valyuta muddatga “spot” kursga nisbatan qimmatroq, diskont bo‘lganda esa arzonroq kotirovka qilinadi.
Forvard shartnomalari bo‘yicha mukofot va diskontning vujudga kelish sababi tegishli valyutalar yuzasidan muddatga, odatda forvard shartnomasi muddatiga teng, qisqa muddatli depozitlar bo‘yicha foiz stavkalarining farqi hisoblanadi.
Mukofot yoki diskontni hisoblashning yana boshqa bir ko‘rinishdagi formulasi mavjud, u quyidagicha:
(DFSv x KS – DFSa x TFK) xSR
M/D = --------------------------------------------,
100% x 360
bu erda, M/D – mukofot yoki diskont;
DFSv – “v” valyutasidagi depozit bo‘yicha foiz stavkasi, “v”-kotirovka qilinayotgan valyuta;
DFSa – “a” valyutasidagi depozit bo‘yicha foiz stavkasi, “a”-savdo qilinayotgan valyuta;
SK – spot kurs;
TFK – tahminiy forvard kursi, u quyidagi formula asosida hisoblanadi:
(DFSv - DFSa) x SK x FShM
TFK = ---------------------------------------,
100% x 360
bu erda, FShM – forvard shartnomasining muddati.
Forvard bitimlari, valyuta xatarini sug‘urtalashdan tashqari, shuningdek uzoq muddatli chayqovchilik pozitsiyasini ochish vositasi sifatida ham qo‘llanadi. Bu holatda forvard valyuta pozitsiyasi joriy valyuta kursining ijobiy o‘zgarishidan forvard pozitsiyasi muddati davomida foyda olish uchun qo‘llanadi. Bunda forvard bitimi to‘lov kunida tuzilgan qarama-qarshi spot bitim bilan, yoki dastlabki forvard kontraktiga teng bo‘lgan qisqa muddatga tuzilgan teskari forvard bitimi bilan kompensatsiya qilinadi yoki qoplanadi.