Toshkent moliya instituti n. X. Jumayev, J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro valyuta munosabatlari

Koll optsioni (a) va put optsioni (b).
Optsionning almashuv kursi uning shartnoma, strayk bahosidan yuqori bo‘lsa “puldagi optsion” bo‘ladi. “Puldagi optsion” mustaqil ijobiy qiymatga ega, ya’ni fyuchers joriy bahosidan past bo‘lgan sotish bahosiga ega sotuvchi optsioni yoki sotish bahosi, fyuchers joriy bahosidan past bo‘lgan sotib olish optsioni.
Bazis bahosi taxminan joriy bahosiga teng, ya’ni mustaqil bahosi nolga teng bo‘lgan optsion - “pulni oldidagi optsion” bo‘ladi.
Salbiy mustaqil qiymatga ega bo‘lgan optsion - “Pulsiz optsion” bo‘ladi.
Optsionning bahosiga foiz stavkasi ta’sir etadi. Yuqori bank stavkasida optsion jozibadorligi pasayadi. Investorda mablag‘larni joylashtirishning muqobil imkoniyati yaratiladi. Bir tomondan, optsion sotuvchisi katta bahoni beradi, chunki u sotuvdan mablag‘larni depozitga joylashtirishdan keladigan daromaddan kam bo‘lgan foydaga ega bo‘lishni xohlaydi. Boshqa tomondan, optsion xaridori shartnomani tuzishda huddi shunday daromad keltiruvchi aktsiya yoki boshqa investitsiyalar xaridiga qaraganda kamroq mablag‘larni ishlatadi. Bundan tashqari, optsion xaridi valyuta kursi va foiz stavkasi tebranishidan kelib chiqib, shartnomani bajarish (yoki bajarmaslik) huquqini beradi.
Davriy qiymat optsionlar savdosida xavf-xatarlarni aks ettiradi. Bunday xatarlarni katta yoki kichikligiga “strayk” baho, valyuta kurslarining o‘zgaruvchanligi, foiz stavkalari, valyuta bozoridagi talab va taklif miqdorlari ta’sir etadi.
Optsionlar joriy bahosi va “strayk” baholarining tengligi sharoitida davriy qiymat o‘zining eng katta miqdoriga etadi. Chunki, optsionlar joriy bahosining u yoki bu tarafga og‘ish ehtimolligi nihoyatda yuqori. Agarda optsionning ijro sanasiga joriy bahosi (“spot” kurs) tebranish ehtimoli nolga yaqinlashsa, unda davriy qiymat ham nolga teng bo‘ladi.
Sotib oluvchi valyuta kursining pasayishidan ham yutadi. Agarda, optsionni ishlatilish kuniga kelib joriy kurs (“spot” kurs) optsion kursidan past bo‘lsa, sotib oluvchi optsiondan foydalanmasligi mumkin va AQSh dollarlarini, kursning pasayishi oqibatida yutgan holda, naqdli bozorda sotib olishi mumkin.
Sotib olishga optsion, egasiga valyutani nisbatan past kursda sotib olish va daromad olish huquqini beradi. Bu daromad quyidagi formula asosida aniqlanadi:
D=(R₁ – R₀) ∙ n – Rn, yoki
D=(R₁ – R₀ – R) ∙ n;
bu yerda, D – sotib olishga optsiondan keladigan daromad;
R₁ – optsion ijrosi paytidagi bozordagi valyuta kursi (spot-kurs);
R₀ – “strayk” baho (valyutani sotib olishga optsion kursi);
R – optsion mukofoti (optsion bahosi);
n – optsion bo‘yicha sotib olinayotgan valyuta miqdori.
Sotishga optsion, egasiga bozor tomonidan past darajada baholangan valyutani nisbatan yuqori kursda sotish va daromad olish huquqini beradi. Bu daromad quyidagi formula asosida hisoblanadi:
D= (R₁ – R₀ – R) ∙ n.
Shunday qilib optsionga egalik qilish uni sotib olgan shaxsga oldindan bilib bo‘lmaydigan kelgusidagi o‘zgarishlardan o‘zini himoya qilish imkonini beradi. Optsion shartnomasi, optsion egasi uchun ijro etilishi majburiy bo‘lgan shartnoma emas. Shuning uchun ham agarda optsion amalga oshirilmasa egasi uni berib yuborishi yoki ishlatmasdan qoldirishi mumkin.
Optsion va forvard kontraktlari o‘rtasidagi asosiy farqlar:

• 
  sotib oluvchi apsayddan foyda oladi;
  
• 
  sotib oluvchi daunsayddan himoya qilingan;
  
• 
  sotib oluvchi optsion uchun mukofot to‘laydi.
  

Optsion shartnomalari bu shunday forvard shartnomalarki, ular tuzilganidan so‘ng mijoz kontraktning bajarilishini talab etishi mumkin²⁵:
a) kontrakt tuzilgan sanadan boshlab, xohlagan kunda va kelgusidagi istagan sanasigacha;
b) ikki sana orasidagi xohlagan muddatida, bu ikkala sana kelgusidagi sanalardir.
Mijoz valyuta sotilishining aniq muddatiga ega bo‘lmasa, to‘lov muddatini o‘z ichiga oladigan, to‘la oylarni qoplay oladigan optsion kontraktlari ishlatiladi.
Optsion shartnomalari qo‘llanilishidan maqsad shundaki, forvard kontraktlarini yangilash yoki ularni bir necha kunga uzaytirish zaruratidan xolis bo‘lishdir. Bu esa kunlik hisobda juda qimmatga tushishi mumkin. Shuning uchun mijoz optsion kontraktidan foydalangan holda hatto aniq muddatga ega bo‘lmasa ham o‘z valyuta xatarini qoplash imkoniga ega bo‘ladi.
Forvardli optsion kontrakti mijoz va bank o‘rtasida tuzilayotgan paytda, sotuvchi hamda sotib oluvchining kurslari aniqlanishi lozim, chunki bank uni kotirovka qiladi. Albatta bank o‘zi uchun qulay bo‘lgan kursni shu optsion davri uchun kotirovka qiladi. Bu masala ahamiyatli, chunki mijoz kontraktning ijro etilishini optsion davrining istalgan sanasida talab etishi mumkin. Bunda bank shunga ishonch hosil qilishi kerakki, mijoz bank hisobiga qulay kursga ega bo‘lib qolmasin.