Toshkent moliya instituti pul va bank fanidan

1-rasm. 5 dollarlik banknota 1870-yil AQSH
1
 
Hozirgi zamon banknotalari, albatta, oltinga almashilmaydi. Lekin ular 
quyidagi yo‘llar bilan pul muomalasiga kelib tushadi: 
-xo‘jaliklarni bank tomonidan kreditlash orqali berilgan kreditlarning bir 
qismi muomalaga kirib keladi; 
-davlatni kreditlash. Ya‘ni banknotalar davlatning qarz majburiyati sifatida 
muomalaga chiqadi; 
-aktiv to‘lov balansiga ega bo‘lgan davlatlarda rasmiy valuta zaxiralarining 
o‘sishi orqali va boshqalar. 
Chek - veksel va banknotadan keyin paydo bo‘lgan kredit vositasi hisoblanib, 
to‘lovchining o‘z bankiga uning schotidan mablag‘ni oluvchining
_
chotiga o‘tkazib 
qo‘yish to‘g‘risidagi buy rug‘i. Birinchi cheklar taxminan l683-yilda Angliyada 
qo‘llanila boshlagan. Chekning quyidagi turlari mavjud: 
l. Ismi yozilgan chek — bu chek bir kishi nomiga yoziladi va uni boshqaga 
berish mumkin emas. 
2. Orderli chek — bir kishi nomiga yozilgan va uni indossament bo‘yicha 
boshqa shaxsga berish mumkin. 
3. Ko‘rsatilganda to‘lanishi lozim bo‘lgan chek. 
4. Hisob cheki — naqd pulsiz hisob-kitoblarda qo‘llaniladigan chek. 
5.Akseptlangan chek — bank chekni to‘lash bo‘yicha rozilik beradi va boshq. 
Chek yordamida bankdan naqd pul olish mumkin, u bilan to‘lovlarni va boshqa 
hisob-kitoblarni amalga oshirish mumkin. 
1
 
https://coinsbolhov.ru/
 - монет и банкнот «Монеты»

---

2-rasm. Naqd va kredit pullarning xususiyatlari
2

 
 
2
B.Xodiyev, Sh.Shodmonov . Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Iqtisod-moliya, 2017. – 155-bet
. 

---

2. Inkasso topshiriqnomalari bilan hisob-kitoblar 
Inkasso boʻyicha hisob-kitoblar — Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik 
kodeksining 804-moddasiga asosan, inkasso boʻyicha hisob-kitob qilinganida mijoz 
oʻz bankiga pul toʻlovchidan qabul qilish haqida topshiriqnoma yuborishi nazarda 
tutiladi [1] . Inkasso topshirigʻini olgan bank-emitent uni bajarish uchun boshqa 
bankni jalb qilishga haqli deb qaraladi. Inkasso boʻyicha hisob-kitobni amalga 
oshirish tartibi qonun hujjatkari bilan va bank amaliyotida qoʻllaniladigan ish 
muomalasi odatlari bilan boshqariladi. Mijozning topshirigʻi bajarilmagan yoki 
tegishli suratda bajarilmagan taqdirda, bank-emitent uning oldida Oʻzbeksiton 
Respublikasi Fuqarolik kodeksining 24-bobida nazarda tutilgan asoslarga koʻra va 
miqdorda javobgar boʻlishini nazarda tutadi. Agar ijrochi bank tomonidan hisob-
kitob operatsiyalarinj amalga oshirish qoidalari buzilganligi munosabati bilan 
mijozning topshirigʻi bajarilmagan yoki tegishli suratda bajarilmagan boʻlsa, mijoz 
oldidagi javobgarlik ushbu bank zimmasiga yuklatilishi mumkin. Oʻzbekiston 
Respublikasi Fuqarolik kodeksining 805-moddasiga binoan, biron-bir hujjat 
boʻlmagan yoki hujjatlar tashqi alomatlariga koʻra inkasso topshiriqnomasiga mos 
boʻlmagan taqdirda, ijro etuvchi bank bu haqida darhol inkasso topshiriqnomasini 
bergan shaxsga xabar qilishi shart boʻla oladi. Mazkur kamchiliklar bartaraf 
etilmagan taqdirda, bank topshiriqlarni bajarmasdan hujjatlarni qaytarib yuborishga 
haqli boʻladi. Hujjatlar qanday shaklda olingan boʻlsa, oʻsha shaklda toʻlovchiga 
taqdim etilishi belgilangan boʻlib, inkasso operatsiyasini rasmiylashtiriah uchun 
zarur boʻlgan bank belgilari va yozuvlari bundan mustasno hisoblanadi. Agar 
hujjatlar olinishi bilanoq ular boʻyicha pul toʻlanishi shart boʻlsa, ijrochi bank 
inkasso topshiriqnomasini olgan zahoti toʻlovga taqdim etishi zarur deb qaraladi 
Bugungi kunda naqd pulsiz hisob-kitoblar hayotimizning ajralmas qismi 
bo‘lib, uning rivoji milliy iqtisodiyotning barqarorligi hamda mablag‘lar 
aylanishining tezlashishiga olib keladi. 
Ma’lumki, yangi qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining "To‘lovlar va 
to‘lov tizimlari to‘g‘risida"gi Qonunining 21-moddasida, Markaziy bankka 

---

respublikamiz hududida naqd pulsiz to‘lovlarning amalga oshirilishi tartibini 
belgilash vakolati yuklatilgan. 
Shuningdek, mazkur Qonunning qabul qilinishi to‘lovlar va hisob-kitoblarga 
oid normativ-huquqiy hujjatlarni to‘liq qayta ko‘rib chiqishni taqozo etdi. 
Shu munosabat bilan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 
ba’zi normativ-huquqiy hujjatlarni qayta ko‘rib chiqish hamda zamon talablariga 
moslashtirish yuzasidan olib borilgan amaliy ishlar doirasida "O‘zbekiston 
Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida"gi Nizom yangi tahrirda ishlab 
chiqilgan holda Adliya vazirligida joriy yilning 13 aprelida 3229-son bilan davlat 
ro‘yxatiga olindi. 
Ushbu normativ-huquqiy hujjatni ishlab chiqishda barcha tijorat banklari 
hamda keng jamoatchilik, shu jumladan, tadbirkorlik sub’ektlarining taklif va 
mulohazalari ham o‘rganib chiqildi. 
Mazkur Nizom "To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida"gi Qonunning 33-
moddasida keltirilgan to‘lov hujjatlari asosida naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil 
etishga oid umumiy yondashuvlar va banklarda to‘lov hujjatlari almashinuvini 
tashkil etish, shuningdek, yuridik va jismoniy shaxslarning to‘lov hujjatlaridan 
foydalanib, naqd pulsiz hisob-kitoblarini amalga oshirish tartibini belgilaydi. 
Norma ijodkorligiga oid xalqaro standartlarga hamda mamlakatimizda 
idoraviy normativ hujjatlarni tayyorlash va qabul qilish qoidalariga muvofiq, 
Nizomda asosiy tushunchalar ta’riflari keltirilgan bo‘lib, foydalanuvchilarga asosiy 
mazmunni qulay va oson tushunishga imkoniyati yaratildi. 
Bundan tashqari, ushbu Nizomda banklar amaliyotida naqd pulsiz hisob-
kitoblarda foydalaniladigan to‘lov hujjatlari turlari keltirilib, ularni rasmiylashtirish 
va banklarga taqdim etish tartibi batafsil yoritildi. 
Jumladan, xalqaro to‘lovlar qonun hujjatlarida belgilangan talablarga 
muvofiq, to‘lov hujjatlari olingan paytdan e’tiboran ikki operatsiya kunidan 
kechiktirmay bajarilishi belgilab qo‘yildi. Mazkur normativ-huquqiy hujjatda 

---

xalqaro to‘lovlarni amalga oshirish uchun bankka taqdim qilinadigan chet el 
valyutasidagi to‘lov hujjatlarini rasmiylashtirish tartibi ham yoritib berildi. 
Jahon tajribasidan kelib chiqib, yangi tushuncha – "valyutalash sanasi", ya’ni 
to‘lov hujjati asosida pul mablag‘larini oluvchining hisobvarag‘iga o‘tkazib berish 
sanasi, ya’ni to‘lov topshiriqnomasini ijro etish sanasi kiritilib, Qonun 48-moddasiga 
asosan to‘lov topshiriqnomasida ko‘rsatilgan valyutalash sanasi to‘lov 
topshiriqnomasi taqdim etilgan sanadan e’tiboran o‘n kundan oshmasligi kerakligi 
belgilandi. 
Yangi tahrirdagi Nizomda qog‘oz shakldagi to‘lov hujjatlari bank operatsiya 
kuni davomida mijozlar bilan ishlash vaqtidan kelib chiqib qabul qilinishi, elektron 
shakldagi to‘lov hujjjatlari esa mijozlar bilan ishlash vaqtidan qati nazar qabul 
qilinishi aniq ko‘rsatib o‘tildi. 
Akkreditiv bo‘yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish tartiblari xalqaro 
tajriba, bank amaliyoti hamda Fuqarolik kodeksi talablaridan kelib chiqib 
takomillashtirilgan holda bayon etildi. 
Shuningdek, mijozlarning: 
masofaviy xizmat ko‘rsatish tizimlari orqali yuborilgan elektron shakldagi 
to‘lov hujjatlari bank va mijoz o‘rtasida tuziladigan shartnomaga asosan 
identifikatsiya vositalari orqali tasdiqlangan holda bank tomonidan qabul qilinishi; 
bank hisobvaraqlariga mablag‘lar kirim qilinishi uchun asos bo‘ladigan 
to‘lov hujjatlari nusxasini mijozga taqdim etish tartibi bank va mijoz o‘rtasida 
tuziladigan shartnomada ko‘rsatilishi; 
soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha to‘lov topshiriqnomalari 2-son kartotekadan 
tegishli soliq organining yozma yoki elektron shakldagi murojaati hamda sud qarori 
asosida chaqirib olinishi; 
qog‘oz shakldagi to‘lov hujjatlarining (to‘lov topshiriqnomasi va to‘lov 
talabnomasi) taqdim etish tartibi ham takomillashtirilib, oldingi Nizomda majburiy 
bo‘lgan uch nusxa o‘rniga mazkur to‘lov hujjatlarining ikki nusxasi taqdim etilishi 
belgilandi. 

---

Yangi Nizomga muvofiq, banklar tomonidan mablag‘larni to‘lovchining 
bankiga kredit va ularga hisoblangan foizlari bo‘yicha muddatida to‘lanmagan 
qarzlar, shuningdek, kreditlar va ularga hisoblangan foizlar bo‘yicha muddatida 
to‘lanmagan qarzlarni kafil bo‘lgan shaxsdan undirish uchun akseptsiz to‘lov 
talabnomalari taqdim etilishi mumkinligi qayd etildi. 
Akseptli to‘lov talabnomasini akseptlash muddati, mijozning hududiy 
joylashuvidan qat’i nazar, talabnoma to‘lovchiga topshirilgan kundan keyingi 
kundan boshlab besh operatsiya kuni yoki to‘lovchining asosli arizasi bilan murojaat 
qilinganda o‘n operatsiya kuni etib belgilandi. 
Endilikda to‘lov talabnomalari qog‘oz shaklda yoki masofaviy xizmat 
ko‘rsatish tizimlari orqali elektron shaklda taqdim etilishi mumkin. 
Bundan tashqari, akseptli va akseptsiz to‘lov talabnomalarining 2-son 
kartotekadan hisobdan chiqarilishi hamda ijro etilmasdan qaytarib yuborilishi sud 
qaroriga, mablag‘larni oluvchining arizasiga hamda mablag‘larni oluvchining 
faoliyati tugatilganligini tasdiqlovchi ma’lumotnomaga asosan amalga oshirilishi 
belgilab qo‘yildi. 
Yangi tahrirda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi 
talablaridan kelib chiqib, soliq organlari tomonidan inkasso topshiriqnomalarini 
taqdim etish tartiblariga o‘zgartirishlar kiritildi. 
Moliya vazirligi tomonidan inkasso topshiriqnomalarini taqdim etish orqali 
to‘lovchilarning hisobvaraqlaridan mablag‘larni undirib olish holatlari ham 
amaldagi qonun hujjatlari normalariga muvofiq ravishda o‘z aksini topdi. 
Ushbu Nizomda inkasso topshiriqnomalari bilan hisob-kitoblar tartibi 
soddalashtirilib, inkasso topshiriqnomasi mablag‘larni to‘lovchi yoki oluvchining 
bankiga qog‘oz yoki elektron shaklda taqdim etilishi mumkinligi belgilandi. 
Ta’kidlash o‘rinliki, inkasso topshiriqnomasi nafaqat undiruvchining arizasi 
va sud qaroriga asosan, balki to‘lovchi tugatilganligini tasdiqlovchi ma’lumot 
asosida ham bekor qilinishi mumkin. 
Shu bilan birga, yangi tahrirdagi Nizomdan: 

---

- hozirgi kunda tijorat bankining hisob-kitob cheklari to‘lov instrumenti 
sifatida o‘z ahamiyatini yo‘qotganligi va amaliyotda bir necha yillardan beri 
qo‘llanilmayotganligi hamda "To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida"gi Qonunda 
to‘lov hujjatlari ro‘yxatida mavjud emasligi sababli ushbu to‘lov hujjati bilan 
amalga oshiriladigan hisob-kitoblarga oid qoidalar; 
- "To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida"gi Qonunda bank kartasini 
elektron to‘lov vositasi sifatida emissiya qilish, undan foydalanish tartibi batafsil 
yoritilganligi, shuningdek, bank kartasining muomalada bo‘lishi boshqa normativ-
huquqiy hujjatda yoritilganligi munosabati bilan bank kartasi orqali hisob-kitoblarni 
amalga oshirish tartibi; 
- Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga 
majburiy to‘lovlarni undirish uchun, debitorlarning bank hisobvaraqlariga o‘zaro 
hisob-kitoblarning solishtirma dalolatnomasini ilova qilgan holda, soliq 
to‘lovchining soliq qarzi summasini undirish uchun va qonunchilikda nazarda 
tutilmagan boshqa hollarda inkasso topshiriqnomalarini taqdim etish normalari 
chiqarib tashlandi. 
Xulosa o‘rnida qayd etish joizki, naqd pulsiz hisob-kitoblarning 
takomillashuvi va rivojlanishi natijasida banklarda hisob-kitoblarni tashkil etish 
samaradorligining yanada oshishiga, operatsion xarajatlarning kamayishiga hamda 
pul mablag‘lari aylanishining tezlashishiga erishiladi. Umuman olganda, ishlab 
chiqilgan Nizom respublikamizda naqd pulsiz hisob-kitoblar tartibini belgilovchi 
huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi. 
3.