Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov
Download 3.71 Mb. Pdf ko'rish
|
Иқтисодий таъдимотлар тарихи 2019
|
Kapital va foyda nazariyasi. J.S.Mill jamg‗arish natijasida
vujudga keladigan mehnat mahsulotlari zaxirasini kapital, deb atagan. Ishlab chiqarish faoliyati kapital miqdori bilan chegaralanadi. Kapitalning har bir ko‗payishi ishlab chiqarishning kengayishiga olib keladi. Agar mehnat qilishga qobiliyatli kishilar topilsa va ular yeyishi uchun ovqat bo‗lsa, ulardan qandaydir ishlab chiqarishda doimo foydalanish mumkin. Chunki investitsiyaning asosi sifatida kapitalning tashkil topishi ish bilan bandlik doirasini kengaytirish imkonini beradi 157 va agar «boylarning unumsiz xarajatlari» hisobga olinmasa, ishsizlikka barham berishi mumkin. Ammo J.S.Millning ta‘kidlashicha kapitalning rivojlanishiga boshqa cheklanishlar ham xos. Ularning biri – kapitaldan keladigan daromadlarning kamayishidir. Uni J.S.Mill kapitalning me‘yorli unumdorligining pasayishi sababli kelib chiqadi, deb tushuntiradi. Masalan, qishloq xo‗jaligi mahsulotlari miqdorini ko‗paytirish ushbu miqdor ekvivalentiga nisbatan ko‗proq mehnat sarflash evazigagina bo‗lishi mumkin. Boshqacha bo‗lishi aslo mumkin emas. Umuman foyda to‗g‗risidagi masalani tushuntirib berishda J.S.Mill D.Rikardo qarashlariga asoslanadi. O‗rtacha foyda me‘yorining vujudga kelishi shunga olib keladiki, bunda foyda ishlatilayotgan kapitalga mutanosib bo‗ladi, baho esa – xarajatlarga. «Sarf-xarajatlar, ya‘ni ishlab chiqarish xarajatlari bir xil bo‗lgan joyda foyda ham bir xil bo‗lishi uchun, narsalar bir-biriga mutanosib tarzda ishlab chiqarish xarajatlari bo‗yicha ayirboshlanishi kerak, ishlab chiqarish xarajatlari bir xil bo‗lgan narsalar bir xil qiymatga ega bo‗lishlari kerak, shuning uchun faqatgina bir xil xarajatlar bir xil daromad olib keladi». J.S.Millning yozishicha rentaga o‗xshagan, maxsus ko‗rinishga ega bo‗lgan foyda ham amal qiladi. Gap amalda nisbatan ustunlikka ega bo‗lgan ishlab chiqaruvchi yoki savdogar to‗g‗risida boradi. Modomiki, uning raqobatchilari bunday ustunlikka ega emas ekan, unda «u mahsulot qiymatini aniqlab beruvchi ishlab chiqarish xarajatlariga qaraganda kam xarajat sarflab bozorga tovar chiqarishi mumkin. Bunda ... ustunlikka ega bo‗lgan kishi renta oluvchiga o‗xshab ketadi». J.S.Mill foydaning vujudga kelish sababini xuddi A.Smit va D.Rikardo kabi tushuntiradi: «Foyda ayirboshlash natijasida emas…, balki mehnatning unumdorlik kuchi natijasida vujudga keladi… Agar mamlakatdagi barcha mehnatkashlar tomonidan yaratilgan mahsulot mehnatkashlar ish haqi ko‗rinishida iste‘mol qiladigan mahsulotdan 20 foizga ko‗p bo‗lsa, unda bahoning qanday bo‗lishidan qat‘iy nazar foyda 20 foizni tashkil etadi». |
