Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

nazariyasi» (1936) kitobidir. 1940-yilda «Urush xarajatlarini qanday 
qoplash mumkin» degan kitobi ham nashr etildi. Bu asarlardagi bosh 
masala kapitalizmni oqlash, uning inqirozlarsiz rivojini ta‘minlashning 
abadiyligini isbotlashga urinishdan iborat edi. Uning yaratgan nazariyasi 
iqtisodiyot ta‘limotlari tarixida alohida o‗rin egallaydi va bu o‗ziga xos 
inqilob bo‗lib, hozirgi davrda ham ahamiyatlidir. Keyns asosiy asarining 
boshidayoq klassik maktabga qarshi ekanligini bayon etdi.
Keyns ta‘limotining asosiy va yangi g‗oyasi shuki, bozor iqtisodiy 
munosabatlari tizimi mukammal va o‗z-o‗zini avtomatik ravishda 
tartibga sola olmaydi. Shu sababli maksimal darajada bandlikni va 

---

239 
iqtisodiy o‗sishni faqat davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi 
ta‘minlay oladi. Bu ish davrida amaliy iqtisodiyotdagi konkret ahvol 
bilan chambarchas bog‗liq edi. Yetakchi olimlarning ta‘kidlashicha (J.K. 
Gelbreyt, M.Blaug) firmalar, monopoliya va oligopoliyalar faoliyatidagi 
tengsizlik nisbatan kichik doiradagi odamlarning faoliyati bilan bog‗liq, 
bu tengsizlik prinsipida davlatning aralashuvi bilan tuzatilishi mumkin 
edi.
Aslida u iqtisodchi Alfred Marshallning - Kembridj maktabining 
davomchisidir, 
ammo 
yondashuv 
boshqacha. 
Asosiy 
nazariy 
muammolar qiymat, kapital, ish haqi va boshqalar bo‗yicha asoslanadi. 
A.Marshall psixologik omillarning ustunligiga ishonadi va qiymatning 
mehnat nazariyasini, qo‗shimcha qiymatni inkor etadi, uni ishlab 
chiqarish omillari konsepsiyasi bilan almashtiradi. Keyns kapitalizm 
bozor iqtisodiy illatlarini to‗g‗rilash uchun davlatning iqtisodiyotga faol 
aralashuvi tarafdori bo‗lib chiqdi. Vaholanki, avvalgi olimlar (klassik 
maktab) buni inkor etganlar va inqirozni tasodifiy voqea, deb 
hisoblaganlar. Avvalgi tadqiqotchilardan farqli ravishda «samarali 
talab»ni, ya‘ni iste‘mol va jamg‗arishni birinchi o‗ringa qo‗yadi. 
Yuqorida qarab chiqilgan iqtisodiy ta‘limotlardan biri - merkantilizimda 
davlatning iqtisodiyot (siyosat)ga aralashuvi talab etiladi, proteksionizm 
iqtisodiy siyosati shuni talab etadi. J.M.Keyns u yaratgan konsepsiyaga 
merkantilistlarning ta‘sirini imkor etmaydi. Ikkala ta‘limotdagi umumiy 
g‗oyalar quyidagilardan iborat:
Mamlakatda pul massasini ko‗paytirish uchun intilish (pulning 
qadrini biroz pasaytirish) va shunga muvofiq ssuda foizini kamaytirish 
va ishlab chiqarishga investitsiyalarni qo‗yishni rag‗batlantirish vositasi 
sifatida, baho (narx-navo)lar oshuvini qo‗llash (savdo va ishlab 
chiqarishni rag‗batlantirish usuli sifatida), pulning yetishmasligi 
ishsizlik sababi, deb tan olinishi. Iqtisodiy siyosatning milliy (davlat) 
xarakteriga ega ekanligi tushuniladi. U tadqiqotning makroiqtisodiy 
uslubini, ya‘ni makroiqtisodiy ko‗rsatkichlar bo‗lgan milliy daromad va 

---

240 
jamg‗armalar o‗rtasidagi bog‗lanish va nisbatlarni tadqiq qilish 
g‗oyasini ilgari surdi. Bu tadqiqot usuli o‗z davrida fiziokratlar (F.Kene, 
A.Tyurgo) K.Marks tomonidan qo‗llanilgan Keynsgacha mikroiqtisodiy 
yondashuv, ya‘ni alohida xo‗jalik obyektlari bo‗lgan firmalar 
iqtisodiyotini tahlil etish rasm bo‗lgan edi. Firmaning rivoji millat, 
mamlakat ravnaqi bilan bir, deb qaralar edi. Asosiy e‘tibor umumiy 
iqtisodiyotga emas, balki firmaga qaratilgan edi. Keyns ta‘limoti 
iqtisodiy siyosat bilan chambarchas bog‗liq. Agar Marks kapitalistik 
tizimning yemirilishini bashorat qilgan bo‗lsa, Keyns kapitalizm 
muhandisi sifatida uni ta‘mirlash yo‗lini aniqlab berdi. Davlat 
tomonidan rag‗batlantiraladigan talab «samarali talab» konsepsiyasi 
ilgari suriladi.