Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

Unumli mehnat nazariyasi. J.S.Millning bu nazariyasi o‗z 
mohiyatiga ko‗ra A.Smit nazariyasi bilan hamohang. J.S.Millning 
ta‘kidlashicha faqat unumli mehnat (natijasi ko‗rinib turadigan mehnat) 
“boylik” ya‟ni “moddiy ne‟matlar”ni yaratadi. Uning nazariyasidagi 
yangilik shundan iboratki, mulkni muhofaza qiluvchi mehnatni va 
jamg‗armalarni ko‗paytirishga imkon beruvchi malakaga ega bo‗lish 
uchun sarflanadigan mehnatni ham unumli, deb hisoblaydi. J.S.Millning 
tasdiqlashicha agar bu iste‘mol ―jamiyatning ishlab chiqaruvchi 
kuchlarini qo‗llab-quvvatlasa va ko‗paytirsa‖, unumli mehnatdan 
keladigan daromadlar unumli iste‘mol hisoblanadi. Uningcha unumsiz 
mehnatdan keladigan har qanday daromad bu faqat unumli mehnat 
bilan yaratilgan daromadning oddiy qayta taqsimlanishidir. Agar u 
ishchining va uning oilasining yashashi uchun zarur bo‗lgan vositalar 
20
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander 171-172-b.

---

156 
minimumini ta‘minlasa hatto ish haqi iste‘moli unumli hisoblanadi, 
uning ―zeb-ziynat‖ keltiradigan qismi esa unumsiz hisoblanadi.  
J.S.Mill 
qiymat, 
almashuv 
qiymat, 
iste‘mol 
qiymat 
tushunchalarini ko‗rib chiqadi. Uningcha, qiymat ishlab chiqarish 
sohasiga emas, balki muomala sohasiga xos hodisa hisoblanadi va bir 
tovarni boshqa tovarga, shu jumladan, pulga ayirboshlash uchun 
xarakterli bo‗lgan o‗rtadagi nisbat hisoblanadi; bunday nisbat bozorda 
o‗rnatiladi. Qiymat (qimmat) nisbiy tushuncha bo‗lganligi sababli u 
barcha tovarlar bo‗yicha birdaniga oshishi mumkin emas. Almashuv 
qiymat (tovar bahosi) talab va taklif muvozanatlashgan nuqtada, ya‘ni 
talab va taklifga qarab o‗rnatiladi, ishlab chiqarish xarajatlari esa taklifni 
aniqlab beruvchi omil sifatida tavsiflanadi. Tovar qiymatning puldagi 
ifodasi, uning bahosi hisoblanadi. Baho bevosita raqobat asosida 
o‗rnatiladi. Raqobat esa xaridor arzon olishga, sotuvchi esa qimmat 
sotishga intilishi sababli kelib chiqadi. Erkin raqobatda bozor bahosi 
talab va taklif darajasiga qarab o‗rnatiladi. Aksincha, «monopolist o‗z 
ixtiyoricha xohlagan yuqori bahoni o‗rnatishi mumkin, faqat u xaridor 
sotib olishi yoki xohishi mumkin bo‗lgan bahodan yuqori bo‗lmasa bas; 
ammo bunga u faqat taklifni kamaytirish yo‗li bilan erishishi mumkin». 
Uzoq davr mobaynida tovar bahosi uning ishlab chiqarish 
xarajatlaridan past bo‗lishi mumkin emas, negaki hech kim o‗z zarariga 
ishlashni xohlamaydi. Shuning uchun talab va taklif o‗rtasidagi barqaror 
muvozanat «qachonki buyumlar bir-biriga faqat ularning ishlab 
chiqarish xarajatlariga mos ravishda ayirboshlangandagina o‗rnatiladi».