Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

Tayanch tushunchalar 
 
“Nufus qonuni‖ - aholining ko‗payishini cheklovchi muayyan 
chora-tadbirlarning qo‗llanilishi. 
“Sey qonuni”- har qanday ishlab chiqarish daromadlarni keltirib 
chiqaradi, bu daromadlarga qiymati ularga teng bo‗lgan tovarlar sotib 
olinadi, yalpi talab esa hamisha yalpi taklifga teng bo‗ladi. 
Unumli mehnat - natijasi ko‗rinib turadigan mehnat. 
Muhokama uchun savollar 
 
1. ―Qiyosiy ustunlik‖ nazariyasining mohiyati nima? 
2. ―Sey qonuni‖ning mohiyati va asosiy qoidalari nimada? 
3. Ishlab chiqarishning uch omilli nazariyasidagi asosiy qoidalarni 
ko‗rsatib bering. 
4. J.B.Seyning qiymat nazariyasi qiymatning mehnat nazariyasidan 
nima bilan farq qiladi? 
5. T.Maltusning ―Nufus qonuni‖da qanday g‗oyalar ilgari suriladi? 
6. J.S. Mill ishlab chiqarish va taqsimot qonunlarini qanday 
tavsiflaydi? 
7. J.S. Millning ―Siyosiy iqtisod asoslari ...‖da ko‗zda tutilgan 
asosiy maqsad nima? 
8. J.S. Millda ―unumli mehnat‖, ―qiymat‖ kategoriyalari qanday 
talqin qilinadi? 
9. Pul, kredit va savdo inqirozlarining o‗zaro bog‗liqligi nimada? 
10. J.S. Mill qanday islohotlarni ilgari surgan? 

---

181 
 
 
X BOB. BOZOR IQTISODIYOTIGA MUXOLIF-
SOTSIALISTIK YO„NALISH MOHIYATI VA UNING 
TARIXIY TADBIRI 
10.1. A. Sen-Simon, SH. Fure va R. Ouen
iqtisodiy qarashlari 
Fransiyada burjua inqilobidan keyin kapitalizm yanada tez 
rivojlandi. Fransuz mutafakkiri Sen-Simon jamiyat oldida doimiy 
ravishda ko‗ndalang bo‗lib qolgan yangi muammolarga birinchi bo‗lib 
javob berishga urindi.
A.K.Sen-Simon Anri Klod de Rebrua Sen-Simon (1760-1825-
yy.) Fransiya xayoliy sotsializmining namoyandasi bo‗lib, 1789-1794-
yillardagi fransuz inqilobi bilan zamondosh edi. U aristokratlar oilasidan 
bo‗lib, Sanoat sistemasi haqida‖, ―Inson haqidagi fan ocherklari‖, 
―Sanoat yoki siyosiy, ma‘naviy va falsafiy mulohazalar‖, ―Yangi 
xristianlik‖ va boshqa shu kabi mashhur asarlar muallifi hisoblanadi. 
Sen-Simon maxsus iqtisodiy tadqiqotlarni amalga oshirmadi, balki 
asosiy e‘tiborni ijtimoiy muammolarga qaratdi. U butun yaxshi jamiyat 
to‗g‗risidagi umidini aql-idrokka, ma‘rifatga bog‗ladi; u insonning aql-
idrokini tarixiy jarayonning to‗la hokimi va rahbari sifatida bildi, 
jamiyatni yaxshi tarzda qayta qurish yo‗llarini tashviqot qilishni esa o‗z 
ta‘limoti amalga oshirilishining bosh vositasi, deb hisobladi. 
Fransuz ma‘rifatparvarlaridan farq qilib, Sen-Simon ishlab 
chiqarishdagi inson faoliyati, mulkchilik formalari kabi iqtisodiy 
faktorlarga katta baho berdi. U ―Ilk davr‖, ―Qulchilik‖, ―O‗rta asrlar‖, 
―Hozirgi davr‖ va ―Oltin asr‖larni alohida ajratib, ijtimoiy-iqtisodiy 
formatsiyalarni ko‗rsatib o‗tdi. ―Hozirgi davr‖ (ya‘ni XIX asrning 
ikkinchi yarmi) o‗tish davri, deb belgilanib, ―...bu davrda, deb yozadi 
Sen-Simon olimlar, tadbirkorlar va ishchilardan iborat sanoatchilar 

---

182 
shakllanadi, ular qirol hukumati bilan birgalikda odil jamiyatni barpo 
etishlari kerak, bu esa o‗z navbatida ―Oltin asr‖ga kirib kelishni 
ta‘minlaydi.‖ Sen-Simon o‗zining tarixiy konsepsiyasidan kelib chiqib, 
hozirgi davrni o‗rganib borish uchun o‗tgan davrga nazar tashlash 
kerakligini aytib, ―har bir alohida olingan davr mulohazasida juda 
yuzaki, hatto noto‗g‗ri qisqacha xulosalarlarni beradi, so‗nib borayotgan 
o‗tmish qoldiqlari tug‗ilib kelayotgan kelajak bilan qorishtirib 
yuboriladi‖, deb ko‗rsatadi. Tarixiyligiga qaramay Sen-Simonning 
jamiyatning rivojlanish konsepsiyasi idealistik edi, chunki uning asosini 
fan taraqqiyoti, ong va g‗oyalar ravnaqi tashkil etardi. Lekin uning 
idealistik tarixiy konsepsiyasida ayrim materialistik fikrlar ham yo‗q 
emas. Jumladan, Sen-Simon shaharlar, sanoat va savdoning rivojlanishi 
burjuaziyaning shakllanishiga sabab bo‗lganligini, iqtisodiy holat esa, 
mulkchilikka tobe bo‗lgan, o‗ziga xos ijtimoiy-tarixiy formalarni 
vujudga keltirishini aytib o‗tadi 
.Sen-Simonning bo‗lajak adolatli jamiyati industrial sistema, deb 
nomlanib, u industrial jamiyat yirik sanoat ishlab chiqarishi bazasi 
asosida rivojlanadi, sanoat -alohida reja asosida, boshqaruv esa yagona 
industrial markaz orqali amalga oshiriladi, deb hisoblagan edi. Sanoat 
ishlab chiqarishining taraqqiyoti va mahsulotlarni taqsimlash olimlar 
tomonidan olib boriladi. Katta tajribaga ega bo‗lgan sanoat kapitalistlari 
boshqaruvni tashkil qilish bilan mashg‗ul bo‗ladilar, ishchilar esa ishlab 
chiqarish rejalarini bajarish uchun astoydil mehnat qilishlari zarur. Sen-
Simon yangi ijtimoiy tashkilotni vujudga keltirishda ayniqsa sanoatda 
anarxiyaga (hokimiyatsizlikka) yo‗l qo‗yilmasligiga va reja asosidagi 
markaziy boshqaruvga katta e‘tibor berishni taklif etadi. Sen-Simon 
qarashlariga ko‗ra erkin raqobatga asoslangan ijtimoiy tuzim bu tugab 
borayotgan feodalizmdan yangi ideal jamiyatga o‗tish davridagina emas, 
balki inqilobiy harakatlardan xoli minch va tez sur‘atlarda ijtimoiy 
tenglikka asoslangan ―industrial jamiyat‖ga o‗tish davri hamdir.

---

183 
Adolatli 
―industrial jamiyat‖ qurilishi haqidagi o‗zining 
mulohazalarida u ilmu-fan va ilg‗or nazariyalarga yuqori baho berib, 
bo‗lg‗usi yangiliklarni tarixiy muqarrar, deb hisoblaydi. Shu bilan bir 
qatorda Sen-Simon o‗zining ―industrial jamiyat‖ida boshqa xayoliy 
sotsialistlar kabi qarama-qarshi sinflarning yo‗qolib ketishi va hokimiyat 
tomonidan siyosiy funksiyalarga nisbatan iqtisodiy funksiyalarga katta 
e‘tibor berilishini taxmin qiladi. Lekin shuni alohida qayd etish zarurki, 
xayoliy sotsializmning boshqa barcha vakillaridan farq qilib, Sen-Simon 
sotsializmda xususiy mulkchilik bo‗lishini inkor etmaydi, balki aynan 
xususiy mulkchilik va undan foydalanishni tartibga soladigan qonun 
zarurligini ko‗rsatib o‗tadi. Shuningdek, olim o‗z qarashlarida 
anarxiyaga insonlarga ziyon yetkazuvchi boshqaruv, deb qarab uni 
tanqid qiladi. U mavjud o‗zgarishlar tezlik bilan rivojlanib, davlatning 
to‗liq kamolotini ta‘minlaydi, insonlar esa erishishlari mumkin bo‗lgan 
tenglik va ayniqsa, mo‗l-ko‗lchilikka faqat shu ―industrial jamiyat‖ 
yordamida yetib boradilar, deydi. Garchi Sen-Simon yangi ijtimoiy 
tuzumning haddan tashqari mujmal manzarasini tasvirlagan, shu 
jamiyatga borishning noto‗g‗ri yo‗lini ko‗rsatgan bo‗lsa ham uning ba‘zi 
taxminlari katta kelajakka molik edi. U proletariatning nazariyotchisi 
emas edi va shu sababli uning tarixiy rolini tushunmadi. Ayni vaqtda u 
ishchilar ahvolining naqadar og‗irligini ko‗rdi. ―Mening maqsadim,-deb 
yozgan edi u, -Yevropadagina emas, butun dunyoda ham shu sinfning 
qismatini yengillashtirishdan iborat‖. U davlatni ―odamlarni boshqarish 
quroli‖dan ishlab chiqarishni tashkil etish, fan va san‘at taraqqiyotini 
ta‘minlash, ya‘ni ―narsalarni boshqarish quroli‖ga aylantirish, tartib, 
osoyishtalikni nazorat qilishni esa jamoatchilikka topshirish kerak, 
degan g‗oyani ilgari surdi. Sen-Simonning yangi industrial sistemasi 
sotsialistik jamiyat emas edi, chunki unda xususiy mulkchilik, kapital 
jamg‗arish, bankirlar va tadbirkorlar sinflari hali mavjud edi. Bu esa o‗z 
navbatida, umumxalq mehnatiga asoslangan rejali keng ishlab 
chiqarishni inkor etadi. Sen-Simon asarlarining asosi kapitalizmni tanqid 

---

184 
qilishdan iborat. U ishlab chiqarish va taqsimotdagi anarxiyani, raqobat, 
xalq ommasining qashshoqlashuvi va ishchilarning ayanchli ahvolda 
ekanligini kapitalizmning illati, deb hisoblaydi.
Olim ishchilar, kapitalistlar va savdogarlarni bir sinf vakillari, deb 
ularni industriallar, deb atadi. Feodal jamiyatining hokim sinflari 
bo‗lgan dvoryanlar, ruhoniylar va boshqa amaldorlarni esa befoyda, 
keraksiz sinflar, deb hisobladi. Shuni aytish kerakki, Sen-Simon 
kapitalizmni ilmiy ravishda tanqid qilmadi. U burjua jamiyati 
bo‗ysunishi zarur bo‗lgan iqtisodiy qonunlarni e‘tibordan chetda 
qoldirdi.Sen-Simon ta‘limotlarini tashviqot qilishda uning shogirdlari 
O.Rodrig, V.Anfonten va O.Bazarlar katta rol o‗ynadilar. Ular «Sen-
Simon ta‘limoti» kitobini nashr qildirib, uning nazariy qarashlarini 
boyitdilar. lekin bu olimlar ham burjua jamiyatining asosiy sinflari va 
ular o‗rtasidagi sinfiy kurash mohiyatini to‗liq tushunmadilar, natijada 
XIX asrning 30-yillariga kelib, Sen-Simon maktabi tor doiraga aylandi 
va tarqalib ketdi.
Fransuz xayoliy sotsializmining yana bir yirik namoyandasi