Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

 
Karl Rodbertusning iqtisodiy g„oyalari 
Karl Iogann Rodbertus-Yagesov (1805-
1875) Germaniyada, Shimoliy Greyfsvoldda 1805-
yilda 
tug‗ildi. 
Gettingem 
va 
Berlin 
universitetlarida 
huquqdan 
tahsil 
olib, 
shu 
mutaxassislik bo‗yicha ma‘lum vaqt ishladi. 
Burjua 
demokratik 
revolyutsiyasi 
yillarida 
parlament a‘zosi, keyinchalik vazir (ministr) 
lavozimlarida faoliyat ko‗rsatdi. K.Rodbertus 
Germaniya mayda burjua iqtisodiy ta‘limoti vakili 
Karl Iogann Rodbertus-
Yagesov (1805-1875y.) 

---

178 
bo‗lib, Sen-Simon va sotsialist-rikardochilar g‗oyalari ta‘sirida edi. U 
utopik sotsializm va konservativ reformizm g‗oyalari asosida o‗zining 
konsepsiyasini yaratdi. 
1842-yilda K.Rodbertus «Davlat-xo‗jalik tizimimizni bilish 
yo‗lida» deb nomlangan kitobini nashrdan chiqardi. Uning asarlari 
«sotsial xatlar» shaklida yozilgan. U aynan shu kitobida qo‗shimcha 
qiymat nazariyasini ko‗rsatib o‗tdi. U o‗z fikrlarini yakunlab, shunday 
deb yozadi: «Agar ishlab chiqarish qancha yuqori bo‗lsa, ishchining 
yashashi uchun zarur vositalardan tashqari ko‗pgina iste‘mol 
buyumlarini yaratishi mumkin. Bu chegirtma yerga xususiy mulkchilik 
va kapital mavjud sharoitda renta holiga aylanadi va kishilar tomonidan 
mehnatsiz o‗zlashtiriladi. Boshqacha qilib aytganda, renta olishning 
asosiy usuli yerga xususiy mulkchilik va kapitaldir» K.Rodbertusning 
nazariyasi va qisqacha xulosalariga yuqori baho berish mumkin, chunki 
u A.Smit va D.Rikardo iqtisodiy ta‘limotlari bilan yaqindan tanish va bu 
ta‘limotlarni chuqur ilmiy tahlil qilgan edi.
Shuningdek, olim o‗z xatlarining birida qo‗shimcha qiymat va 
uning vujudga kelishini Marksdan oldinroq ko‗rsatganligini va aniq qilib 
tushuntirganligini yozadi. Bu bilan u o‗zining qo‗shimcha qiymat 
nazariyasidan Marks ijodiy foydalanganligini va hatto «o‗g‗irlab» 
o‗ziniki qilganligini isbotlamoqchi bo‗ladi. Shuni aytish zarurki, Marks 
ta‘limotiga nisbatan aytilgan bu tanqidlar Marksning o‗ziga ham ma‘lum 
edi. Marksning vafotidan keyin nemis kateder-sotsialistlari bu masalani 
yana qayta ko‗tardilar. Ularning asosiy maqsadlari Marks ta‘limotini 
kuchsizlantirish va uning ta‘sir doirasini kamaytirish edi. O‗z davrida 
F.Engels bu fikrlar uydirma ekanligini va Rikardoning qiymat 
nazariyasidan so‗lrikardochilar sotsialistik qisqacha xulosalarlar uchun 
K.Rodbertusdan 
oldinroq 
ko‗rsatib 
foydalanganliklarini 
aytdi. 
Shuningdek, u K.Rodbertus qo‗shimcha qiymatning foyda va yer 
rentasiga aylanish qonunini, kapitalistik sinflar o‗rtasida qo‗shimcha 
qiymatning taqsimlanishi, qonunni to‗liq tushunmay, faqat renta 
nazariyasi bilan cheklanib qolganligini ham ko‗rsatib o‗tdi.
Haqiqatdan ham foyda va yer rentasini ishchilarga haq 
to‗lamaslik samarasi, deb hisoblash bu hali qo‗shimcha qiymatning 

---

179 
ilmiy nazariyasini yaratish, degan gap emas edi. Ingliz sotsialist-
rikardochilar bu masalada K.Rodbertusdan ancha ilgarilab ketdilar. 
K.Rodbertusning iqtisodiy g‗oyalari yuqorida qayd etilgan asosiy 
asaridan tashqari, katta jildni tashkil etgan to‗rtta «ijtimoiy xati»da 
bayon etilgan. Unda u qiymatning mehnat nazariyasini sodda 
ko‗rinishda tahlil qildi. Qiymat ijtimoiy zaruriy mehnat bilan 
aniqlanmasdan, balki barcha mehnat xarajatlari bilan aniqlanib, bu 
o‗rinda bir xil mehnat xarajatlari har qanday ishlab chiqarishdan qat‘iy 
nazar bir xil qiymat hosil qiladi deb ko‗rsatiladi. Bundan tashqari 
mehnat doimo qiymat vujudga keltirishi alohida ta‘kidlanadi. F.Engels 
«Falsafa 
qashshoqligi» 
asarining 
so‗zboshisida 
K.Rodbertus 
qarashlaridagi bu holatni keskin tanqid qilib, o‗zining qiymat 
nazariyasida mehnatning ijtimoiy zaruriy xarakterini inkor etadi, deb 
yozadi.
K.Rodbertusning fikricha mehnat qiymat o‗lchovi sifatida oltin va 
kumushdan yuqori turadi, chunki u ish kunini o‗zgarmas o‗lchov, deb 
hisoblaydi. Bu o‗rinda «mehnat kunlari» ham izohlanadi. Lekin olim 
xayoliy fikrlarga berilib, kapitalistik tovar xo‗jaligi sharoitida pulning 
zaruriyatini to‗g‗ri tushuntirib bera olmadi. K.Rodbertus o‗zining 
taqsimot nazariyasida klassik maktab vakillari yo‗l qo‗ygan xatolarni 
takrorlaydi. Taqsimot nazariyasi quyidagi tartibda tahlil qilinadi va uch 
bosqichdan iborat bo‗ladi. Birinchi bosqichda K.Rodbertus ijtimoiy 
(milliy) mahsulotni ish haqi va rentaga bo‗linishini ko‗rib chiqadi. 
Ikkinchi bosqichda u rentani kapital va yer rentasiga bo‗lishga o‗tadi. Va 
nihoyat, uchinchi bosqichda K.Rodbertus barcha foyda va yer 
rentasining kapitalist va yer egalari o‗rtasidagi taqsimotini ko‗rib 
chiqadi. K.Rodbertus ijodiy faoliyatining so‗nggi yillari qiymatning 
mehnat nazariyasidan uzoqlashib mayda ishlab chiqaruvchilar 
manfaatlariga mos tushuvchi jamiyatni qayta qurish loyihalarini e‘lon 
qilish bilan bog‗liq bo‗ladi. Kapitalizmni Rodbertuschasiga isloh qilish 
sinfiy kurashsiz evolyutsion yo‗l bilan amalga oshirishni ko‗zda tutar 
edi. Bu yo‗l keyingi islohotchilik yo‗nalishidagi nazariy maktab 
tomonidan qo‗llaniladi. Bu olimning asarlari rus tilida to‗la chop etilgan. 

---

180