Toshkent moliya va iqtisodiyot kolleji

Moliyalashtirish operatsiyasi sifatida REPO bitimlarini hisobga olish.
REPO kelishuvining yuridik shakli oldi-sotdi bitimi bo’lishiga qaramay, ushbu operatsiyaning iqtisodiy mohiyati sotib olingan (sotilgan) qimmatli qog’ozlar bilan ta`minlangan moliyalashtirishdir. Xalqaro standartlarga muvofiq hisob yuridik shaklga muvofiq emas, balki iqtisodiy mohiyatga muvofiq amalga oshirilishi kerak. REPO bitimlari qimmatli qog’ozlar garovi ostida kreditlash (lombard kreditlari)dan shunisi bilan farq qiladiki, qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning birinchi qismi bajarilganda, qimmatli qog’ozlarga bo’lgan mulk huquqi qarzdor (qimmatli qog’ozlarning sotuvchisi)dan kreditor (qimmatli qog’ozlarning xaridori)ga o’tishi sodir bo’ladi. Ushbu operatsiyalarda qimmatli qog’ozlarning sotuvchisi qarzdor sifatida, xaridor esa pul mablag’lari kreditori sifatida ishtirok etadi. REPO kelishuvida ko’rsatilgan muddat tugagach, qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning ikkinchi qismi bajarilganda, qimmatli qog’ozlarga bo’lgan mulk huquqi qaytadan kreditordan qarzdorga o’tadi.
a) Qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning birinchi qismi bajarilganda, qimmatli qog’ozlarning sotuvchi bank tomonidan kelishuvning birinchi qismi bo’yicha qimmatli qog’ozlarni sotish summasiga quyidagi o’tkazmalar amalga oshiriladi:
Debet bankning vakillik hisobvarag’i, mijozning hisobvarag’i
Kredit 22300-“REPO bitimlari bo’yicha sotilgan qimmatli qog’ozlar”.
Bir vaqtning o’zida bank tomonidan sotilgan va qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning ikkinchi qismi bajarilganda bank tomonidan sotib olinishi lozim bo’lgan qimmatli qog’ozlarning qiymatiga 6.2 (a)-bandda ko’rsatilgan ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha o’tkazma amalga oshiriladi.
92720-"Qimmatli qog’ozlarni sotib olish bo’yicha muddatli bitimlar" hisobvarag’ida qimmatli qog’ozlar REPO operatsiyasining birinchi qismiga muvofiq qimmatli qog’ozlarni sotish sanasidan REPO operatsiyasining ikkinchi qismi bo’yicha bank tomonidan qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olinish muddatiga qadar hisobga olinadi.
b) Kelishuvning ikkinchi qismiga ko’ra qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish narxi va kelishuvning birinchi qismiga ko’ra qimmatli qog’ozlarning sotish narxi o’rtasidagi tafovut mohiyatiga ko’ra sotuvchi bank uchun olingan pul mablag’lari uchun to’lov hisoblanadi. Ko’rsatilgan tafovut qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning amal qilish muddati mobaynida har oyda amortizatsiya qilinadi va sotuvchi bank tomonidan foizli xarajatlar hisobvaraqlariga o’tkaziladi:
Debet 54300-“Qimmatli qog’ozlar bilan amalga oshirilgan REPO bitimlari bo’yicha foizli xarajatlar”
Kredit 22300-“REPO bitimlari bo’yicha sotilgan qimmatli qog’ozlar”.
v) Qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning ikkinchi qismi bajarilganda, bank tomonidan kelishuvning ikkinchi qismiga ko’ra qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish summasiga quyidagi o’tkazma amalga oshiriladi:
Debet 22300-“REPO bitimlari bo’yicha sotilgan qimmatli qog’ozlar”
Kredit bankning vakillik hisobvarag’i, mijozning hisobvarag’i.
Bir vaqtning o’zida qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning ikkinchi qismi bajarilganda bank tomonidan qayta sotib olingan qimmatli qog’ozlarning qiymatiga 6.2 (a) - bandda ko’rsatilgan ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha o’tkazma amalga oshiriladi.
g) Qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvda, odatda taraflarning har biri majburiyatlarini bajarmagan taqdirda jazo choralari nazarda tutiladi. Kelishuvning ikkinchi qismi bajarilmagan va qimmatli qog’ozlar xaridorning portfeliga o’tkazilgan holda sotuvchi bank tomonidan quyidagi o’tkazmalar amalga oshiriladi:
Debet 22300-“REPO bitimlari bo’yicha sotilgan qimmatli qog’ozlar” - kelishuvning ikkinchi qismiga ko’ra qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish summasiga;
Kredit 10700-“Qimmatli qog’ozlar savdosi uchun mo’ljallangan hisobvaraqlar” yoki 11300-“Sotib olingan veksellar”, 15900-“Investitsiyalar” - qimmatli qog’ozlarning balans qiymati summasiga;
Kelishuvning ikkinchi qismiga ko’ra qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish narxi va ularning balans qiymati o’rtasidagi farq tegishli foyda va zararlar hisobvarag’iga olib boriladi.
Ayni paytda 6.2 (b) - bandda ko’rsatilgan ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha o’tkazma amalga oshiriladi.
a) Qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning birinchi qismi bajarilganda, bank - qimmatli qog’ozlarning xaridori tomonidan kelishuvning birinchi qismiga ko’ra qimmatli qog’ozlarni sotib olish summasiga quyidagi o’tkazmalar amalga oshiriladi:
Debet 11800-“REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlar”
Kredit bankning vakillik hisobvarag’i, mijozning hisobvarag’i.
Bir vaqtning o’zida bank tomonidan sotib olingan va qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning ikkinchi qismi bajarilganda bank tomonidan sotilishi lozim bo’lgan qimmatli qog’ozlarning qiymatiga 6.3 (a) - bandda ko’rsatilgan ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha o’tkazma amalga oshiriladi.
92722-"Qimmatli qog’ozlarni sotish bo’yicha muddatli bitimlar" hisobvarag’ida qimmatli qog’ozlar REPO operatsiyasining birinchi qismiga muvofiq qimmatli qog’ozlarni sotib olish sanasidan REPO operatsiyasining ikkinchi qismiga ko’ra bank tomonidan qimmatli qog’ozlarni sotish muddatiga qadar hisobga olinadi.
b) Kelishuvning ikkinchi qismiga ko’ra qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotish narxi va kelishuvning birinchi qismiga ko’ra qimmatli qog’ozlarning sotib olish narxi o’rtasidagi tafovut mohiyatiga ko’ra xaridor bank uchun taqdim etilgan pul mablag’lari uchun to’lov hisoblanadi. Ko’rsatilgan tafovut qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning amal qilish muddati mobaynida har oyda amortizatsiya qilinadi va xaridor bank tomonidan foizli daromadlar hisobvaraqlariga o’tkaziladi:
Debet 11800-“REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlar”
Kredit 45000-“Qimmatli qog’ozlar bilan amalga oshirilgan REPO bitimlari bo’yicha foizli daromadlar”.
REPO bitimi bo’yicha kontragentning moliyaviy ahvoli yomonlashishi natijasida qimmatli qog’ozlarning qaytadan sotib olinishi bankka shubha tug’dirgan taqdirda, banklar foizlarni o’stirmaslik tamoyilini qo’llashlari lozim.
Bunda foizli daromad bank balansidan quyidagi o’tkazma bilan hisobdan chiqarilishi lozim:
Debet 45000-“Qimmatli qog’ozlar bilan amalga oshirilgan REPO bitimlari bo’yicha foizli daromadlar”
Kredit 11800-“REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlar”.
Hisobdan chiqarilgandan keyin kelishuvning ikkinchi qismiga ko’ra qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotish narxi va kelishuvning birinchi qismiga ko’ra qimmatli qog’ozlarning sotib olish narxi o’rtasidagi farq amortizatsiyasi ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlarida hisobga olinadi:
Debet 95411-“Qimmatli qog’ozlar bo’yicha olish uchun hisoblangan foizlar”
Kredit 96333-“Qimmatli qog’ozlar bo’yicha olish uchun hisoblangan foizlar bo’yicha kontr-hisobvaraq”.
Ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlaridagi hisob REPO kelishuvining ikkinchi qismi bajarilgandan keyin to’xtatiladi:
Debet 96333-“Qimmatli qog’ozlar bo’yicha olish uchun hisoblangan foizlar bo’yicha kontr-hisobvaraq”
Kredit 95411-“Qimmatli qog’ozlar bo’yicha olish uchun hisoblangan foizlar”.
v) Balans hisoboti sanasida kelishuvning birinchi qismiga ko’ra sotib olingan qimmatli qog’ozlarning bozor qiymati balans qiymati bilan (ya`ni, 11800-“REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlar” hisobvarag’ida hisobga olingan summa bilan) taqqoslanadi. Bozor qiymati balans qiymatidan pastga tushib ketgan taqdirda, bank xarajatlari hisobiga ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi tuziladi. Bunda balans va bozor qiymatlarini o’rtasidagi farq 56824-"REPO bitimlari bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni baholash" hisobvarag’ining debetiga olib boriladi:
Debet 56824-"REPO bitimlari bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni baholash"
Kredit 11899-“REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlardan ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi”.
Agarda bozor qiymati balans qiymatidan oshsa, zaxira nolga keltiriladi:
Debet 11899-“REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlardan ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi”
Kredit 56824-"REPO bitimlari bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni baholash".
REPO bitimlari bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi har bir REPO kelishuvi bo’yicha alohida aniqlanadi.
Agar ilgari yaratilgan ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi miqdori yangidan hisoblangan ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi miqdoridan oshsa, oshish summasiga zaxirani kamaytirish amalga oshiriladi. Agar ilgari yaratilgan ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi miqdori yangidan hisoblangan ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi miqdoridan kam bo’lsa, zaxira summasini hisoblangan hajmga qadar qo’shimcha oshirish amalga oshiriladi.
Ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi kontr-aktiv hisobvaraq hisoblanib, REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlarning umumiy balans qiymatidan chegiriladi. 11800-hisobvaraq quyidagi tarzda namoyon etiladi:
REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlar hisobvarag’i - balans qiymati
minus REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlardan ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi
REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlar hisobvarag’i - sof qiymati.
g) Qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning ikkinchi qismi bajarilganda bank tomonidan quyidagi o’tkazma amalga oshiriladi:
Debet bankning vakillik hisobvarag’i, mijozning hisobvarag’i
Kredit 11800-“REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlar” - kelishuvning ikkinchi qismiga ko’ra qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotish summasiga.
Bir vaqtning o’zida qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning ikkinchi qismi bajarilganda bank tomonidan sotilgan qimmatli qog’ozlarning qiymatiga 6.3 (b) - bandda ko’rsatilgan ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha o’tkazma amalga oshiriladi.
d) Qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvda, odatda taraflarning har biri majburiyatlarini bajarmagan taqdirda jazo choralari nazarda tutiladi.
Agar bank tomonidan foizlarni o’stirmaslik tamoyili qo’llanilgan bo’lsa, unda kelishuvning ikkinchi qismining bajarilish sanasida 11800-“REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlar” hisobvarag’ida hisobga olingan qimmatli qog’ozlarning balans qiymati kelishuvning birinchi qismiga ko’ra qimmatli qog’ozlar xarid qilingan summaga teng bo’lishi lozim.
Bunda kelishuvning ikkinchi qismi bajarilmagan va qimmatli qog’ozlar xaridorning portfeliga o’tkazilgan holda quyidagi o’tkazmalar amalga oshiriladi:
Qimmatli qog’ozlarning bozor qiymati kelishuvning birinchi qismi bo’yicha qimmatli qog’ozlar xarid qilingan summadan oshgan taqdirda:
1. Ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi miqdorini tuzatish bo’yicha o’tkazma (agar bu zarur bo’lsa) 6.5.2 (v) bandga muvofiq amalga oshiriladi.
2. Qimmatli qog’ozlarni bank portfeliga o’tkazish bo’yicha o’tkazma:
Debet 10700-“Qimmatli qog’ozlar savdosi uchun mo’ljallangan hisobvaraqlar” yoki 11300-“Sotib olingan veksellar”, 15900-“Investitsiyalar”,
Kredit 11800-“REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlar” - kelishuvning birinchi qismiga ko’ra qimmatli qog’ozlar sotib olingan summaga.
Qimmatli qog’ozlarning bozor qiymati kelishuvning birinchi qismi bo’yicha qimmatli qog’ozlar xarid qilingan summadan kam bo’lgan holda:
1. Ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi miqdorini tuzatish bo’yicha o’tkazma (agar bu zarur bo’lsa) 6.5.2 (v) bandga muvofiq amalga oshiriladi.
2. Qimmatli qog’ozlarni bank portfeliga o’tkazish bo’yicha o’tkazma:
Debet 10700-“Qimmatli qog’ozlar savdosi uchun mo’ljallangan hisobvaraqlar” yoki 11300-“Sotib olingan veksellar”, 15900-“Investitsiyalar” - qimmatli qog’ozlarning bozor qiymatiga;
Debet 11899-“REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlardan ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi” - yaratilgan zaxira summasiga;
Kredit 11800-“REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlar” - kelishuvning birinchi qismi bo’yicha qimmatli qog’ozlarning summasiga.
Ayni paytda 6.3 (b) - bandda ko’rsatilgan ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha o’tkazma amalga oshiriladi.
ye) Agar bank tomonidan foizlarni o’stirmaslik tamoyili qo’llanilmagan bo’lsa, unda kelishuvning ikkinchi qismining bajarilish sanasida 11800-“REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlar” hisobvarag’ida hisobga olingan qimmatli qog’ozlarning balans qiymati kelishuvning ikkinchi qismi bo’yicha qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotish summasiga teng bo’lishi lozim.
Kelishuvning ikkinchi qismi bajarilmagan holda bank foizli daromadlarni balansdan hisobdan chiqarishi, ya`ni foizlarni o’stirmaslik tamoyilini qo’llashi lozim:
Debet 45000-“Qimmatli qog’ozlar bilan amalga oshirilgan REPO bitimlari bo’yicha foizli daromadlar”
Kredit 11800-“REPO bitimlari bo’yicha sotib olingan qimmatli qog’ozlar”.
Keyinchalik qimmatli qog’ozlarni xaridor bankning portfeliga o’tkazish uchun 6.5.2 (d) bandda ko’rsatilgan o’tkazmalar amalga oshiriladi.
Qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdi operatsiyalari sifatida REPO bitimlarini hisobga olish.
a) Qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning birinchi qismi bajarilganda, bank - qimmatli qog’ozlarning sotuvchisi tomonidan balans hisobida qimmatli qog’ozlarni sotish bo’yicha tegishli o’tkazmalar amalga oshiriladi (mazkur Nizomning 4.1, 4.2-boblariga qarang). Bunda sotilgan qimmatli qog’ozlar bankning balansidan hisobdan chiqariladi. Bir vaqtning o’zida bank tomonidan sotilgan va qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning ikkinchi qismi bajarilganda bank tomonidan sotib olinishi lozim bo’lgan qimmatli qog’ozlarning qiymatiga 6.2 (a) - bandda ko’rsatilgan ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha o’tkazma amalga oshiriladi.
92720-"Qimmatli qog’ozlarni sotib olish bo’yicha muddatli bitimlar" hisobvarag’
ida qimmatli qog’ozlar REPO operatsiyasining birinchi qismiga muvofiq qimmatli qog’ozlarni sotish sanasidan REPO operatsiyasining ikkinchi qismi bo’yicha bank tomonidan qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olinish muddatiga qadar hisobga olinadi.
b) Qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning ikkinchi qismi bajarilganda, bank tomonidan balans hisobida qimmatli qog’ozlarni qayta sotib olish bo’yicha tegishli o’tkazmalar amalga oshiriladi (mazkur Nizomning 4.1, 4.2-boblariga qarang). Bir vaqtning o’zida qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning ikkinchi qismi bajarilganda bank tomonidan qayta sotib olingan qimmatli qog’ozlarning qiymatiga 6.2 (a) - bandda ko’rsatilgan, ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha o’tkazma amalga oshiriladi.
a) Qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning birinchi qismi bajarilganda, bank - qimmatli qog’ozlarning xaridori tomonidan balans hisobida qimmatli qog’ozlarni sotib olish bo’yicha tegishli o’tkazmalar amalga oshiriladi (mazkur Nizomning 4.1-bobiga qarang). Bir vaqtning o’zida bank tomonidan sotib olingan va qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning ikkinchi qismi bajarilganda bank tomonidan sotilishi lozim bo’lgan qimmatli qog’ozlarning qiymatiga 6.3 (a) - bandda ko’rsatilgan, ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha o’tkazma amalga oshiriladi.
92722-"Qimmatli qog’ozlarni sotish bo’yicha muddatli bitimlar" hisobvarag’ida qimmatli qog’ozlar REPO operatsiyasining birinchi qismiga muvofiq qimmatli qog’ozlarni sotib olish sanasidan REPO operatsiyasining ikkinchi qismi bo’yicha bank tomonidan qimmatli qog’ozlarni sotish muddatiga qadar hisobga olinadi.
b) Qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning ikkinchi qismi bajarilganda, bank tomonidan balans hisobida qimmatli qog’ozlarni sotish bo’yicha tegishli o’tkazmalar amalga oshiriladi (mazkur Nizomning 4.1-bobiga qarang). Bunda sotilgan qimmatli qog’ozlar bankning balansidan hisobdan chiqariladi. Bir vaqtning o’zida qimmatli qog’ozlarni qaytadan sotib olish sharti bilan tuzilgan oldi-sotdi bitimlari to’g’risidagi kelishuvning ikkinchi qismi bajarilganda bank tomonidan sotilgan qimmatli qog’ozlarning qiymatiga 6.3 (b) - bandda ko’rsatilgan, ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha o’tkazma amalga oshiriladi.

30. 
    BANKLARDA QIMMATLI QOG’OZLAR BILAN BOG’LIQ INVESTITSION OPERATSIYALARI.