Toshkent moliya va iqtisodiyot kolleji

Reja:

1. 
   Qimmatli qog’ozlar hosilalarining shakllanishi.
   
2. 
   Qimmatli qog’ozlarning hosilalarini tasdiqlash.
   

O’zbekiston Respublikasining «Qimmatli qog’ozlar bozori to’grisida»gi qonunning 3-moddasiga asosan «Qimmatli qog’ozlarning hosilalari – daromadi (zarari) bir yoki bir necha bozor ko’rsatgichlari (indekslari) mazmuniga bog’liq bo’lgan qimmatli qog’ozlardir»* Amaldagi qimmatli qog’ozlar to’g’risidagi qonunchilikka asosan qimmatli qog’ozlar hosilalarining quyidagi turlari muomalada bo’lishi mumkin:

1. 
   Optsion;
   
2. 
   Fyuchers;
   
3. 
   Varrant.
   

O’zbekiston Respublikasida muomalaga qimmatli qog’ozlarning hosilalarini chiqarishning o’ziga xos xususiyatlari mavjud, ya`ni mamlakatimiz xududida qimmatli qog’ozlarning hosilalarini chiqarish tartib- qoidasiga ko’ra qimmatli qog’ozlarning hosilalari faqatgina aktsiyadorlik jamiyatlarining qimmatli qog’ozlari (asosan aktsiyalar) asosida muomalaga chiqarilishi mumkin. Qimmatli qog’ozlarning hosilalari emissiyasi amaldagi qonunchilikka asosan tegishli davlat organida davlat ro’yxatidan o’tishi lozim.
Qimmatli qog’ozlarning hosilalari emitenti bo’lib, ushbu qimmatli qog’ozni o’z nomidan va bu bo’yicha kelib chiqadigan barcha majburiyatlarni o’z zimmasiga oluvchi yuridik shahs hisoblanadi. Qimmatli qog’ozlarning hosilalarini muomalaga chiqarish to’g’risidagi qarorni emitentning (dilerning) bu sohaga vakolati mavjud organi tomonidan qabul qilinadi. Ushbu organ qabul qilinadigan qimmatli qog’ozlarning hosilalari emissiyasi prospektini tasdiqlaydi. O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligiga asosan agarda qimmatli qog’ozlarning hosilalarini bazis aktivi 1 mln. so’m va undan sal ko’prok bo’lsa, u holda qimmatli qog’ozlarning hosilalarini shartnomasi fond birjasining joylardagi filiallarida ro’yxatdan o’tadi. Agarda qimmatli qog’ozlarning hosilalarini bazis aktivi 1 mln. so’mdan ko’prok bo’lsa, u holda bu shartnoma O’zbekiston Respublikasi Davlat Mulki Qo’mitasi huzuridagi Qimmatli qog’ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish Markazi tomonidan o’rnatilgan tartibda ro’yxatdan o’tkaziladi.
Qimmatli qog’ozlarning hosilalari muomalaga naqd va naqd bo’lmagan ko’rinishda chiqarilishi mumkin. Naqd bo’lmagan ko’rinishda chiqarilishda global sertifikat, ya`ni qimmatli qog’ozlarning hosilalari shartnomasiga asosan bazis aktivini sotib olish yoki sotishni tasdiqlovchi, qog’oz chiqariladi va bu sertifikat depozitariyda o’rnatilgan tartib-qoida asosida saqlanadi.
Qimmatli qog’ozlar to’grisidagi O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligiga asosan qimmatli qog’ozlarning hosilalari klass va seriyalar bo’yicha tasdiqlanishi mumkin.

1. 
   Klass bo’yicha – bu xolatda qimmatli qog’ozlarning hosilalari shartnomasining bazis aktivida bir turdagi qimmatli qog’oz (ko’p xolatda aktsiya) tashkil etadi.
   
2. 
   Seriya – bu xolatda bir klassdagi va bir xil narxdagi hamda bir hil muddatda to’lov muddati kelgan bazis aktiv tashkil etadi.
   

Qimmatli qog’ozlarning hosilalari shartnomasida qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdi muddatini uzaytirish, sotuvchining mulki bo’lmagan qimmatli qog’ozlarni sotish hamda muddati o’tgan qimmatli qog’ozlarning hosilalari sotuvga qo’yish amalga oshirilmaydi.
Optsion (nemischa “option” so’zidan olingan) – shartnoma bo’lib, uning egasiga qimmatli qog’ozlarni yoki tovarlarni bitimda qayd etilgan narxda belgilangan muddatda xarid qilish xuquqini beradi.
Optsionning xususiyati shundaki, uning egasi qimmatli qog’ozning o’zini emas balki uni sotib olish yoki sotish xuquqini optsion mukofoti evaziga sotib oladi. Shuni ta`kidlash lozimki, optsion egasi vaziyatga qarab optsion yuzasidan sotib olish yoki sotish xuquqidan foydalanish yoki undan voz kechishi mumkin.
Optsion shartnomasida ikki tomon ishtirok etadi – birinchi tomon optsionni sotib oluvchi (saklovchi), ya`ni ma`lum miqdordagi qimmatli qog’ozlarni sotib olish yoki sotish xuquqini xarid etuvchi va ikinchi tomon – optsionni sotuvchi, ya`ni shartnomada ko’rsatilgan ma`lum miqdordagi qimmatli qog’ozlarni sotib olish yoki sotish majburiyatini oluvchi shaxs ishtirok etadi.
Xalqaro amaliyotda barcha optsionlar ikki turga bulinadi:
- sotib olish uchun optsion (xaridor optsioni) “ koll” optsion (call);
- sotish uchun optsion (sotuvchi optsioni) “put” optsion (put).
Sotib olish uchun optsion uni egasiga kelajakda kelishilgan shart va mukofot evaziga bazis aktivini sotib olish xuquqini beradi.
Sotish uchun optsion esa uni egasiga kelajakda kelishilgan shart va mukofot evaziga bazis aktivini sotish xuquqini beradi.
Optsionlarni amalga oshirish muddati bo’yicha ikki turga bo’linadi:

1. 
   “Yevropa optsioni” – ushbu shartnomada kelishilgan optsion shartlari faqatgina unda ko’rsatilgan muddatda amalga oshiriladi.
   
2. 
   “Amerika optsioni” – ushbu shartnomada kelishilgan shartlarni optsion egasi hohlagan muddatda amalga oshirishi mumkin.
   

Optsion bo’yicha mukofot – bu optsionni xarid etib olayotgan shaxs tomonidan uni sotayotgan shaxsga optsion sertifikatini imzolagani uchun beriladigan bahodir.
Optsionning ichki qiymati – bu optsion egasiga optsion shartnomasi amalga oshganda oladigan daromadidir. Uning miqdori esa bazis aktivining joriy bahosi va optsion amalga oshgandagi ijro bahosi o’rtasidagi farqdan iborat.
Optsionning tashqi qiymati – optsionning ichki qiymati va mukofot o’rtasidagi farqdan iborat bo’lib uning miqdori shartnomaning muddatliligi, kursning barqarorligi va foiz stavkalarining dinamikasiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq.
Optsion bo’yicha bazis aktivi quyidagi ma`lumotlarni o’zida aks ettirishi lozim:
-qimmatli qog’ozning turi (tip, kategoriya);
-qimmatli qog’ozlarning nominali (qiymati);
-har bir dona qimmatli qog’oz uchun baho;
-qimmatli qog’ozlarning soni;
-qimmatli qog’ozlarning emitenti;
-umumiy qiymati;
-qimmatli qog’ozlarning turiga qarab boshqa qo’shimcha ma`lumotlar talab etiladi.
Shuni ta`kidlash lozimki, optsion shartnomalari asosida qimmatli qog’ozlarning kursini ko’tarilishi yoki uning aksi, pasayishi hisobiga daromad olishligi uchun optsion bo’yicha “chayqovchilik” manfaati yotadi.
Endi biz “ sotib olish”ni amalga oshirish mexanizmini ko’rib chiqamiz. Ushbu shartnomaga asosan optsion egasi uning sotuvchisidan ma`lum miqdordagi qimmatli qog’ozlarni ma`lum muddatdan keyin kelishilgan bahoda sotib olish xuquqini sotib oladi. Optsionni sotuvchisi esa shartnomada ko’rsatilgan qimmatli qog’ozlarni mukofot evaziga optsion egasi ko’rsatmasiga asosan kelishilgan bahoda sotish majburiyatini oladi.
Masalan, “RIAAAL XJ” aktsiyalarining optsion operatsiyasidagi joriy kursi 1000 so’m. Optsion egasi bunday aktsiyalarining 1 lotini (100 dona aktsiya) sotib oldi deylik. Optsion shartnomasiga asosan uning egasi ma`lum muddatdan keyin ushbu lotni, ya`ni xar bir aktsiyani 1100 so’mdan sotib oladi. Shartnomaga asosan uning egasi sotuvchiga xar bir aktsiya uchun 20 so’mdan mukofot to’laydi. Optsion kontragentlari “ RIAAAL XJ” ning aktsiyalarining kursiga mutlaqo teskari manfaatda bo’ladi. Optsion egasi aktsiya kursi ko’tarilishi tarafdori, uning hisobi bo’yicha “ RIAAAL XJ” aktsiyasining kursi kelajakda 1200 so’mni tashkil etsa, u o’z xuquqini amalga oshiradi va xar bir aktsiyadan 80 so’m (1200 – 1100 – 20) daromad oladi. Optsion egasining lot bo’yicha daromadi 8000 so’mni tashkil etadi. Agar optsion egasi yanglishgan bo’lsa, ya`ni “ RIAAAL XJ” aktsiyalari kursi faqatgina 1100 so’mgacha ko’tarilgan bo’lsa, hamda optsion amalga oshirilgan taqdirda uning egasi har bir aktsiyadan 20 so’mdan va jami lotdan 2000 so’m zarar ko’radi. Shuning uchun bunday holatlarda optsion egasi o’z huquqidan foydalanmaydi va optsion shartnomasini bekor qiladi. Ikkinchi tomondan optsionni sotuvchi “ RIAAAL XJ” aktsiyalari kursining o’zgarmay qolishi yoki ko’tarilganda ham pastroq ko’tarilishidan manfaatdor. Agar optsion muddati kelganda “ RIAAAL XJ” aktsiyalarining kursi 1100 so’mni tashkil etsa, yuqorida ta`kidlangandek optsion egasi o’z xuquqidan foydalanmaydi, natijada optsionni sotuvchi har bir aktsiya uchun 20 so’m mukofot va jami 2000 so’m daromad oladi, undan tashkari bazis aktividagi qimmatli qog’ozlar uning o’zida qoladi.
Biz endi “sotish uchun” (put)ni amalga oshirish mexanizmini ko’rib chiqamiz. Ta`kidlash lozimki, ushbu optsionning amalga oshirilish mexanizmi “sotib olish uchun optsion” mexanizmining teskarisidir. “Sotish uchun” optsion egasi bazis aktiv aktsiyalarini kursining pasayishi manfaatida, optsionni sotuvchi esa ushbu kursning ko’tarilishi manfaatida bo’ladi. Optsion sotuvchisi optsion shartnomasini imzolaganda uning egasidan “RIAAAL XJ aktsiyalarini joriy narxi 1000 so’m, optsion sharti bo’yicha kelajakda “RIAAAL XJ” xar bir aktsiyasini donasini 1000 so’mdan sotib olish majburiyatini oladi. Natijada har bir aktsiya uchun (1 lot 100 dona aktsiya) 20 so’mdan, ya`ni jami 2000 so’m mukofot puli oladi. Bu Yerda optsion sotuvchisi kursning saqlanib qolishi yoki o’sishidan manfaatdor, chunki bu holatda optsion egasi shartnomadagi xuquqidan voz kechadi. Bu holatda optsion sotuvchisi hech qanday xarajatsiz 2000 so’m mukofot puli oladi. Agarda “RIAAAL XJ” aktsiyasining bozor kursi kelajakda tushib ketsa, u holda optsion egasi o’z xuquqidan foydalanadi. Masalan, “RIAAAL XJ” akiyalarining bozor kursi pasayib 900 so’mni tashkil etdi. Bunda optsion egasi o’z xuquqidan foydalanadi va “RIAAAL XJ” aktsiyalarini optsion sotuvchisiga shartnomadagi kelishilgan baho 1000 so’mga sotadi. Bu holatda u har bir aktsiyadan 80 so’mdan daromad topadi, ya`ni (1000 – 900 – 20).
Har bir davlatda optsionning o’ziga xos kotirovkasining tasnifi mavjud. Masalan, AQShda xar bir optsion uchun quyidagi tasnif bor:

1. 
   Optsionning turi – “sotib olish” uchun (“s”) yoki “sotish uchun optsion (“r”)
   
2. 
   Optsionning klassi optsion shartnomasidagi bazis aktividagi qimmatli qog’ozlar turi.
   
3. 
   Optsion lotidagi xar bir qimmatli qog’ozga mukofot miqdori.
   

Masalan, an`anaviy optsion kotirovkasi quyidagicha ifodalanadi:

6 MMB OST 45 Cal 1

bu Yerda

6 – optsion asosida yotuvchi 100 aktsiyadan iborat shartnomalar soni;
MMB – aktsiyadorlik jamiyatining qisqartirilgan nomlanishi;
OST – optsion shartnomasining tugash muddati;
45 – optsionni amalga oshirish bahosi;
Cal – optsion turi (bu Yerda “Call” “sotib olish uchun optsion”)
1 – “optsionda ko’zda tutilgan mukofot”
Yuqoridagi kotirovkaga asosan, ushbu optsion egasi MMB aktsiyadorlik jamiyatining 600 dona (6x100) aktsiyasini 45 AQSH dollari bahosida oktyabr oyida sotib olish xuquqini olgan va buning uchun 600 AQSH dollari miqdorida (1x6x100) mukofot pulini to’lagan.
O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligiga asosan “sotib olish uchun optsion” va “sotish uchun” optsionlarning bazis aktivlari emitentlarining avval muomalaga chiqargan o’zlik qimmatli qog’ozlari va avval muomalaga chiqargan uchinchi shaxsning qimmatli qog’ozlari tashkil etishi mumkin. Amaldagi qonunchilikka asosan optsionning bazis aktivi bo’lib emitentning o’zlik birlamchi muomalaga chiqarilgan qimmatli qog’ozlari xizmat qilishga yo’l qo’yilmaydi.
Optsionlar egasi yozilgan va taqdim etuvchiga bo’lishi mumkin. O’zbekiston Respublikasida optsionning barcha turlarida bazis aktivining shartnomada kelishilgan muddatda yoki optsion egasining hohlagan muddatida sotib olish yoki sotish xuquqidan foydalanishlari mumkin. Shuni ta`qidlash lizimki, optsion shartnomasi bo’yicha operatsiyalar birja va birjadan tashqari bozorda ham amalga oshirilishi mumkin.