Toshkent moliya va iqtisodiyot kolleji

Reja:

1. 
   Banklarning investitsion faoliyati.
   
2. 
   Investitsion portfel va uni shakllantirish;
   
3. 
   Banklarning investitsion faoliyati bo’yicha cheklovlar.
   

Amalda tijorat banklarining investitsiyalariga – bank aktivining sundirilish muddati bir yildan ortik bulgan kimmatli kogozlarga kushimcha daromad olish uchun yunaltirilishi xisoblanadi. Agar tijorat banki turli emitentlarning muomalaga chikargan turli kimmatli kogozlarni turli mikdorda xarid etib olsa, bu kuyilmalarni diversifikatsiya kilishda ushbu bankning investitsiya portfeli xakida gapirish mumkin. Tijorat banklarining investitsiya portfelini boshkarish moxiyati esa boshka investorlar investitsiya portfelini boshkarishidan asosan fark kilmaydi. Bu Yerda boshka investorlar deyilganda turli investitsiya institutlari, yirik korxonalar va turli xolding kompaniyalari tugrisida fikr yuritilmokda. Investitsiyaportfeliniboshkarishuzichigakuyidagilarnioladi:

• 
  portfelnirejalashtirish;
  
• 
  portfel tarkibini taxlil etish va uni tartibga solib turish;
  
• 
  portfelni shakllantirish va uni saklab turish uchun kerakli likvidlik darajasiga amal kilish;
  
• 
  portfelni boshkaruvi faoliyatidagi xarajatlarni kamaytirish va boshkalar.
  

Tijorat banklari uzlarining bulajak investitsiya siyosatini ishlab chikishda va investitsiya portfeli xajmi xamda uning tarkibini aniklashda eng avvalo ular kimmatli kogozlarning kuyidagi uziga xos xususiyatlariga e`tiborni karatadilar:

• 
  foydalilik;
  
• 
  likvidlilik (samaradorlik);
  
• 
  kapitalnioshirishmanbai;
  
• 
  ishonchlilikdarajasi;
  
• 
  risk.
  

Tijorat banklari uz mablaglarini kimmatli kogozlarga
investitsiya kilishda uz oldiga kuyidagi maksadlarni kuyadi; foiz kurinishida kushimcha daromad olish, kapitalni saklash va uning asosidagi kimmatli kogozlarning kurs kiymatini ortishi xisobiga kapitalni oshirish xamda kimmatli kogozlar buyicha risklarni pasaytirish. Tijorat banklarining investitsiya siyosati strategiyasini ishlab chikish va uni amalga oshirishda xar bir mamlakatdagi banklar faoliyati buyicha konunchilik katta ta`sir kursatadi. Bu xolat turli mamlakatlarda turlicha. Buyuk Britaniya va Italiyada amaldagi konunchilik banklarga ularning investitsiya portfeli tarkibida mavjud bulgan kimmatli kogozlarning kurs kiymatini usishi xisobiga turli shakldagi bekitilgan rezervlarni shakllantirishini ta`kiklaydi. Bu mamlakatlarda banklar uz balans ma`lumotlarida investitsiya portfelidagi aktivlarning ularning kiymatini kayta baxolash asosida kursatishlari majburiydir. Boshka mamlakatlarda, masalan AkSH va Yaponiyada amaldagi konunchilikka asosan, banklarning investitsiya portfelidagi aktiv balansda sotib olish yoki ularning nominal kiymati buyicha kursatilishi tufayli kurs usishi natijasida banklarda yirik mikdordagi bekitilgan rezerv fondlarni shakllantirishiga olib keladi. Bu xolat esa bu mamlakatlarda banklarni bunday investitsiya faoliyatiga turtki buladi.
Dunyoning juda kup mamlakatlarida amaldagi bank faoliyati konunchiligi tijorat banklarning investitsiya portfeli tarkibidagi kimmatli kogozlarga ularning sifati buyicha anik talablar urnatadi. Bu kuyiladigan talablar asosan banklar investitsiya portfeli tarkibidagi kimmatli kogozlar likvidlik bulishiga karatilgan. Bunday kimmatli kogozlar kimmatli kogozlar bozorida erkin muomalada bulishi yoki mamlakat Markaziy Bankidan kredit olishda garov sifatida kabul kilinishi kerak.
Uzbekiston Respublikasida amaldagi bank faoliyati tugrisidagi konunchilikka asosan tijorat banklari investitsiya portfeli tarkibini muomaladagi davlat kiska muddatli obligatsiyalari va boshka korporativ kimmatli kogozlari tashkil kilishi mumkin. Xalkaro bank amaliyotida tijorat banklarining investitsiya faoliyati jarayonini strategiyasida ikki xil strategiya ajratiladi:
-passiv strategiya
-aktiv strategiya
Tijorat banki investitsiya faoliyati olib borishning passiv strategiyasida asosan kutish, ya`ni kimmatli kogozlar buyicha bir maromda va doimiy ravishda daromad olishda ularning bozordagi urtacha darajadagi daromadga yakin darajada foydalanadi. Passiv strategiyani olib borishda banklar ikki xil usuldan foydalanishlari mumkin;
-«zinapoya» usuli;
-«shtanga» usuli;
Tijorat banki birinchi usuldan foydalanganda uzi tomonidan aniklangan investitsiya muddati asosida kimmatli kogozlarni turli muddati buyicha sotib oladi va ularni investitsiya portfeli tarkibida bir tekis joylashtiradi. Passiv stretegiyani «shtanga» usulida tijorat banki investitsiyaga yunaltirilayotgan mablaglarning asosiy kismini investitsiya portfelining likvidligini ta`minlaydigan juda kiska muddatli kimmatli kogozlarga va ma`lum kismini yukori foyda beradigan uzok muddatli kimmatli kogozlarga sarflaydi.
Uzbekiston Respublikasida tijorat banklari kimmatli kogozlar investitsiya portfelini shakllantirish va uni boshkarishda passiv strategiyaning ikki usulidan xam foydalanadilar. Taxlillar shuni kursatmokdaki, xozirgi vaktda Respublikamizdagi tijorat banklari tomonidan asoan kiska muddatli kimmatli kogozlarga investitsiya kilish faoliyati olib borilmokda.
Tijorat banklarning kimmatli kogozlar bilan agressiv siyosati asosida kimmatli kogozlarning fond bozorida kursi va foiz stavkasini tebranishidan imkoni boricha kup daromad olish yotadi. Lekin shuni ta`kidlash lozimki bunday agressiv siyosatni fakatgina katta mikdordagi investitsiya portfeliga ega bulgan moliyaviy barkaror yirik banklar olib borishi mumkin. kimmatli kogozlar bilan agressiv siyosat okilona va muvaffakiyatli olib borish uchun esa bank tegishli analitik imkoniyatga ega bulishi lozim. Bunda fond bozorini xozirgi va kelajakdagi xolatiga xolisona baxo berish, baxolar uzgarishini tugri taxmin kilish shart.
Uzbekiston Respublikasida faoliyat kursatayotgan banklarning investitsiya kilishning asosiy ob`ekti bulib banklarga kafolatdan kat`iy va bir maromda daromad keltirayotgan davlat kiska muddatli obligatsiyalari xisoblanadi. Tijorat banklari uzlarining vaktincha bush turgan resurslarini asosini davlat kiska muddatli obligatsiyalarga joylashtirmokda. Shuni ta`kidlash lozimki, ba`zi tijorat banklari davlat kiska muddatli obligatsiyaga investitsiya kilishda agressiv siyosat olib bormokda, ya`ni obligatsiyalarning ikkilamchi bozorida kurslarning pasayishi va kutarilishi uyinida kushimcha daromad topmokda.
Tijorat banklarining investitsiya kilayotgan kimmatli kogozlarning axamiyati buyicha ikkinchi xisoblangan va katta istikbollarga ega bulgan xususiylashtirilayotgan korxonalarning aktsiyalari xisoblanadi. Bu faoliyatda banklar bunday aktsiyalarga investitsiya kilishda asosan ulardan dividend shaklida foyda olish, kurs kiymati kutarilishida aktsiyalarni yukori baxoda kayta sotish natijasida daromad olishi mumkin.
Tijorat banklari tomonidan sanoat korxonalarining kimmatli kogozlariga investitsiya kilish natijasida bank kapitali va sanoat kapitali kushiladi xamda moliya kapitali tashkil topadi. Shuni ta`kidlash lozimki, bunday jarayon kup mamlakatlarda amalga oshirilmaydi, lekin Uzbekistonda bunday jarayon keng rivojlangan. Bank kapitali va sanoat kapitalini kushilishining ijobiy tomoni shundan iboratki, tijorat banki aktsiyador sanoat korxonasining paket aktsiyasini sotib olgandan sung u bu jamiyatni boshkaruvida faol ishtirok etadi. Bundan tashkari emitentning rivojlantirish va moliyaviy xolatini yaxshilash maksadida bank tomonidan unga kredit, shu jumladan imtiyozli kredit berilishi mumkin.
Tijorat banklarning investitsiya portfeli tarkibida bank tomonidan kushma va shu`ba korxonalar kimmatli kogozlariga kilgan mablaglar bulishi mumkin. Bunday investitsiya kuyilmalaridan daromad katta bulishi yoki ba`zi xolatlarda umuman bulmasligi xam mumkin. Tijorat banklari bozor tarkibidagi turli tashkilotlarning ta`sischisi sifatida banklar ma`lum mikdordagi mablaglarni investitsiya institutlari va birjalarning ta`sischisi bulishi mumkin. Uzbekiston Respublikasida asoan barcha banklar turli yunalishdagi bir yoki bir necha investitsiya institutlari-investitsiya vositachisi, depozitariy, investitsiya kompaniyasini ta`sischisi xisoblanadi. Amaldagi konunchilikka asosan Uzbekiston Respublikasida tijorat banklariga institutsional investorlarning ta`sischisi bulishga ruxsat etilgan. Bunday investorlarning aktsiyalarini sotib olish natijasida tijorat banklari pul mablaglarini kushimcha jamlanishiga xamda mijozlarning kimmatli kogozlar portfelini boshkarish buyicha operatsiyalarini kengaytirish imkoniyatiga ega buladi.
Uzbekiston Respublikasida tijorat banklari kimmatli kogozlarga investitsiya uchun mablaglarni joylashtirish buyicha opratsiyalarni olib borish mumkin. Bunda bank mijozning ustav kapitalini uz vaktida va tulik shakllantirish majburiyatini bajarish uchun emitentning kimmatli kogozlarini joylashtira olmasa, bu xolatda bank joylashtirilmagan kimmatli kogozlarni uz xisobidan sotib olishi majburiydir. Bunday jarayon yuzaga chikkandan sung tijorat banki emitentning sotib olingan kimmatli kogozlarini imkoni boricha kayta sotib yuborishga xarakat kiladi yoki emitentning boshkaruvida faol ishtirok etib uni moliyaviy xolatini yaxshilanishiga xamda shu asosda dividend olishni amalga oshiradi.
Tijorat banklarida kimmatli kogozlar buyicha bunday xisobotni doimiy ravishda va investitsiya kimmatli kogozlari uchun xamda oldi-sotdiga muljallangan kimmatli kogozlar uchun aloxida olib borilishi lozim. Bundan tashkari Uzbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan barcha tijorat banklariga investitsiya faoliyatini olib borishda «kimmatli kogoz emitenti» degan maxsus formadan foydalanish kuzda tutilgan. Ushbu anketada xar bir kimmatli kogoz emitentining barcha pasport ma`lumotlari va uning moliyaviy xolati (koplash koeffitsiyenti, likvidlik koeffitsiyenti, muxtorlik koeffitsiyenti )aks etadi. Bu anketa doimiy ravishda yangilanib turishi kerak.

30. 
    TIJORAT BANKLARINING QIMMATLI QOG’OZLAR BILAN BOG’LIQ OPERATSIYALARINI AMALGA OSHIRISH TARTIBI.