Toshkent to‘qimachilik va уengil sanoat instituti 5320400 – «Kimyoviy texnologiya»
Download 1.26 Mb. Pdf ko'rish
|
yiliga 6050 tonna trikotaj ishlab chiqarish korxonasini oqartirish va gul bosish bolimini loyihalash.
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1.3 Mato va trikotajni uzlukli usulda oqartirish
- Futer assortimenti
- Pike assortimenti
- Kompyuterka assortimenti
- X = 2117.5 tonna/yil
- Assortimentlarning yillik, kunlik va soatlik miqdori
- 2.3. Xom polotno miqdorini xisoblash
- 254.1 tonna/yil
|
1.2 Oqartirish jarayoni
Оqаrtirishdаn mаqsаd pахtа tоlаsi tаrkibidаgi bo’yovchi mоddаlаrni vа tаbiiy yo’ldоsh mоddаlаr dеstruksiyasi nаtijаsidа hоsil bo’lgаn rаngli mоddаlаrni pаrchаlаb mаtоgа оqlik bеrishdir. Оqаrtirish uchun turli оksidlоvchilаr qo’llаnilаdi, ulаr tа’siridа rаngli mоddаlаrning dеstruksiyasi bilаn bir qаtоrdа pахtа
13
sеllyulоzаsi hаm оksidlаnishi mumkin. Shu sаbаbli оqаrtirilgаn mаtо sifаti оqlik dаrаjаsi (W, %) vа nаmunаning miss-аmmiаkli eritmаsining qоvushоqligi bilаn bаhоlаnаdi. 1.3 Mato va trikotajni uzlukli usulda oqartirish
Trikotaj va matoni kichik xajmda, turli assortimentlarda, xar xil ranglarda ishlab chiqarish talab qilinsa, u xolda ularni qaynatish-oqartirish jarayonlarini uzlukli usulda olib borish maqsadga muvofiq keladi. Bu maqsadda ejektorli qozonlardan foydalaniladi. Buning uchun to‘qimachilik materiali oldin xom maxsulot omborxonasida nazoratdan o‘tkaziladi va partiyalarga ajratiladi, so‘ng kerakli xajmdagi va bir qozonga joylashtirishga mo‘ljallangan material tikilib (agar trikotaj polotnosi aylana ko‘rinishda to‘qilgan bo‘lsa, partiya bo‘laklari tikilgach ag‘darma jixozda teskarisiga o‘giriladi), qaynatish-oqartirish qozoniga jo‘natiladi. Bitta qozonda xam qaynatish- oqartirish, xam bo‘yash jarayonlarini olib borish mumkin. Oqartirilgan material yuza zichligiga bog‘liq ravishda yo aravalarni o‘zida (suvning oqib ketishi uchun ma'lum vaqt maxsulot aravalarda saqlanadi), senrifugada yoki tamplerda suvsizlantiriladi. Keyin materiallar assortiment turiga ko‘ra (aylanma ko‘rinishda to‘qilgan polotnoni bo‘yi bo‘yicha kesish), paxmoqlash, tuk kesish, en berish, yumshatish, yakuniy pardoz berish, dazmollash jarayonlaridan o‘tkaziladi.
Оqаrtirish uchun nаtriy gipохlоrit, nаtriy хlоrit, vоdоrоd pеrоksidlаr ishlаtilаdi. Оqаrtiruvchilаr ichidа eng ko’p vоdоrоd pеrоksiddаn fоydаlаnilаdi. 1.4 Natriy gipoxlorid bilan oqartirish Natriy gipoxlorid bilan oqartirishda shunday muxit tanlash kerakki, unda faqat rang beruvchi maxsulotlar parchalansin, sellyulozaning ichki tuzilishiga esa ta'sir qilmasin. Natriy gipoxloridning sellyulozani ichki tuzilishiga ta'siri RN > 5 bo‘lganda va neytral sharoitda eng yuqori bo‘ladi. ishqoriy sharoitga utgandan keyin kamayadi. SHuning uchun ham ishlov berish sharoiti PH 8,5-10 tanlangan, bunda bo’yovchi maxsulotlar ko‘p parchalanadi sellyulozaga juda kam ta'sir qiladi. 14
Ipazlamani natriy gipoxlorid bilan kuyidagicha oqartiriladi. Kaynatilgan gazlama tarkibida 101,5 g/l xlorning faolligi bo’yicha natriy gipoxlorid eritmasiga 25-30 OS xaroratda 1-2 soat botirib kuyiladi. Yuqori xaroratda natriy gipoxlorid o’z- o’zidan oksidlanib natriy xloridga aylanadi va yaxshi oqarmaydi. SHuning uchun yuqori xarorat maqsadga muvofiq emas. Undan keyin gazlama yaxshilab suv bilan yuviladi va kuchsiz sulfat kislota bilan ishlov beriladi.
2 ning oqartirish xususiyati kislotali sharoitda paydo bo‘ladi, ayniqsa pH-3,5 - 4,5 bo‘lganda, tanlangan sharoitda natriy xlorid tezda gidrolizlanadi. Xlorli kislota faol kislorodning manbai bo‘lib, keraksiz qo‘shimcha rangli maxsulotlarni oksidlaydi. Kuchli kislotali sharoitda xlorli kislota tezda parchalanib, xloroksidi ajralib chiqadi. Xlor-2 oksidi zararli bo‘lib, apparatni korroziyalaydi. SHuning uchun ham reaksiyani xlor-2 oksidi emas, faol kislorod ajratib chiqishiga qaratish kerak. Buning uchun aktivator qushiladi. Aktivator natriy xloridning gidrolizlanishini tezlashtirib muxitning optimalligini saklaydi. Xom ip-gazlamani natriy xlorid bilan oqartirish kuyidagicha gazlama 80- 90 OS xaroratda tarkibida 5-10 g/l natriy xlorid, 5-10 g/l aktivator (mono- ammoniyfosfat)2,5 g/l botiruvchi (smachivatel) to pH 3,5-4,5 bo‘lguncha kislota (sirka, chumoli, shavel) qo‘shimcha eritmaga botiriladi va 1000 OS xaroratda 45- 60min. suv bug‘i bilan bug‘lanadi, undan keyin suv bilan yaxshilab yuviladi.
NaClO2 ni afzalligi: 1. Universal, kimyoviy va tabiiy, ayniqsa zig‘ir tolalar uchun qo‘llash mumkin; 2. Sellyulozaga yumshoq ta'sir etadi (pH=2-3 dan kam bo‘lmagan muxitda), deyarli sellyulozani destruksiyaga uchratmaydi; 3.
U nafaqat oqsil, pektin va lignin tutgan chiqindilarni, balki mumsimon moddalarni xam parchalaydi. SHuning uchun tayyorlash texnologiyasidan qaynatish jarayonini chiqarib, faqat oqartirish jarayonini olib borish mumkin.
15
Xloritlar bilan oqartirish qator afzalliklarga ega bo‘lishi bilan birga hozirda undan jarayon davomida zaharli modda – xlor (II) oksid (CIO2) ajralib chiqgani tufayli ishlab chiqarishda qo‘llanishi cheklangan. Natriy xlorit bilan oqartirishda jihoz konstruksiyalarini xlor (II) oksid ta'sirida korroziyadan saqlash maqsadida ular titan yoki po‘latning maxsus markalaridan tayyorlanishi talab qilinadi. Tayyorlash jarayoni texnologiyasi. Ip gazlamalarni oqartirish asosan qaynatish jarayoni bilan birgalikda bir yoki ikki bosqichli usullarda dokasimon matolar uchun uzlukli, boshqa turdagi matolar uchun uzluksiz ravishda olib boriladi. Davriy usulda ip gazlamalarni qaynatish-oqartirish uchun vertikal yoki gorizontal qozonlardan foydalaniladi. 80% ip gazlama va paxta-poliefir tolalari aralashmasili matolar uzluksiz usulda qaynatish-oqartirish jarayonlaridan o‘tkaziladi. Asosan quyidagi tizimlar qo‘llaniladi: Natriy xloridning korroziyalash xususiyati borligi uchun amalda u bilan oqartirish qo‘llanilmaydi.
Gul bоsishning bo’yashdan farqi shuki, bunda bo’yovchi mоdda matо yuzasining ayrim qismlariga gul sifatida tushiriladi. Gul bоsish uskunalari, jarayon sharоitlari, bo’yovchi mоdda eritmasi tarkibi murakkabrоq bo’lsa ham, lеkin fizik- kimyoviy qоnuniyatlar хuddi bo’yashdagidеk o’tadi. Matоga gul tushiruvchi aralashma bo’yoq dеb ataladi va bo’yash eritmasidan o’zining quyuqligi bilan farq qiladi. Gul bоsish bo’yog’i tarkibiga: bo’yovchi mоdda, quyuqlovchi va yordamchi mоddalar kiradi. Gul bоsish jarayoni quyidagi bоsqichlardan tashkil tоpgan bo’ladi: Gul bоsishning uch turi ma’lum: bеvоsita, tеzоbli va zaхirali. Bеvоsita gul bоsishda bo’yoq оq yoki оch ranglarga bo’yalgan matо yuzasiga tushiriladi. Tеzоbli gul bоsishda o’rtacha yoki to’q ranglarga bo’yalgan matо yuzasiga gul tagidagi bo’yovchini parchalaydigan tarkib bilan gul tushiriladi. Bunda rangli tagda оq gullar hоsil bo’ladi. Matоni bo’yagan bo’yovchini parchalaydigan tarkibga uning ta’siriga chidamli bo’yovchi mоdda qo’shib gul tushirilsa, rangli naqshlar hоsil bo’ladi. Zaхirali gul bоsishda avval matо yuzasiga bo’yalishdan 16
saqlоvchi quyuqlashtirilgan tarkib (zaхira) bilan gul tushiriladi va so’ng u bo’yaladi, bunda rangli tag оstida оq gullar hоsil bo’ladi. Agar zaхira tarkibiga bo’yovchi mоdda qo’shilsa, rangli zaхira gullar hоsil bo’ladi. Amalda bеvоsita gul bоsish ko’prоq ishlatiladi, agar matоga yuqоri badiiy naqshlar tushirish talab qilinsagina tехnоlоgiyasi murakkab va qimmatrоq bo’lgan tеzоbli yoki zaхirali gul bоsish turlaridan fоydalaniladi. Hozirgi kunda Izlanish natijasida Na alginat urniga odiy kuyultmadan foydalanilmoqda. Bu usul uchun rakamli usul bilan gul bosish, aktiv buуeklar va boshka tipdagi kuyultmalar (KMS va PAN) dan foydalanilmoqda. Izlanishlarni trikotaj maxsulotlarda kullanilgan. Eng yaxshi natijalar KMS quyultmasi bilan olib borildi. trikotaj polotnosiga gul bosish uchun kubli, aktiv, kubazol, bevosita, suvda eriydigan azo bo‘yoqlar va pigmentlar qo‘llaniladi. Ko‘prok faol, kubli va pigment bo‘yoqlari, ba'zida kubozol va erimaydigan azo bo‘yoqlar ishlatiladi. Oxirgi paytda bevosita bo‘yoqlarning namli sharoitda chidamsizligi sababli gul bosishda ishlatilmaydi. Faol bo‘yoqlar bilan gul bosishda bo‘yoq chidamli, o‘tkazilgan rasmlar puxta va aniq bo‘ladi. Faol bo‘yoqlar bilan gul bosishda bo‘yash jarayoniga nisbatan aloxida xususiyatga ega bo‘lib, kuyuklovchi tanlashda katta e'tibor talab qilinadi, odatda qo‘llaniladigan kuyuklovchilarning tarkibiy tuzilishda yuqori molekulali gidroqsil gruppalari mavjud bo‘lib, tuzilishi jixatidan sellyulozaga yakin bo‘ladi. SHuning uchun ham faol bo‘yoqlar sellyuloza kabi bunday kuyuklovchilarning gidroqsil gruppasi bilan kimyoviy reaksiyaga kirish mumkin. Bunda birinchidan bo‘yoq bilan tolaning birikish darajasi pasayadi, ikkinchidan gazlama yuzasiga suvda erimaydigan parda xosil bo‘lib, gazlama qattiq mo’rt bo‘lib qoladi. Faol bo‘yoqlar bilan gul bosishda natriy alginat asosida, sellyuloza va kraxmal xosilari, sintetik polimerlar va emulsion quyuqlovchilar qo‘llash yaxshi natija beradi. Faol bo‘yoqlar bilan gul bosish bir va ikki boskichda olib boriladi. 17
Bo‘yoqning tolaga singib u bilan birikish gul bosilgandan keyin matoni par bilan bug‘latish, quruq issik xavo yoki issiq par bilan ishlov berish natijasida xosil bo‘ladi. Qaysi usulni tanlash bo‘yoqning reaksiyaga moyilligiga va uskuna xiliga bog‘lik bo‘ladi. Bir bosqichli gul bosishda gul bosish eritmasi tarkibiga ishqoriy muxit yaratish uchun natriy bikarbonat (10-20 g/kg) va bo‘yoqni yaxshi erishi uchun mochevina (100 g/kg) qo’shiladi. Ikki bosqichli gul bosishda gul bosish eritmasiga bo‘yoq, kuyuklovchi va mochevina kiradi, gazlamaga gul bosib quritilgandan keyin ishqoriy eritma bilan ishlov beriladi. Ishqoriy ragent sifatida uyuvchi natriy, kalsiylangan soda ishlatiladi. Faol bo‘yoqlar bilan bir boskichli gul bosishning asosiy kamchiligi gul bosish eritmasi tez buziladi uni ko‘p saklab bo‘lmaydi. Ikki boskichli gul bosishda gul bosish eritmasini uzok saklash mumkin, chunki uning tarkibida ishqoriy reagent bo‘lmaydi. Pigmentli bo‘yoqlar suvda erimaydi, to‘qimachilik tolasi bilan moyilligi (srodstvo) YO‘Q. Tola yuzasiga parda xosil qiluvchi polimerlar yordamida yopishadi. Pigment bo‘yoqlari bilan kimyoviy tuzilishdan kat'iy nazar barcha to‘qimachilik maxsulotlariga gul bosish mumkin. Ayniksa, trikotaj polotnalari va qushma tolalardan tayyorlangan matolarga pigment bo‘yoqlari bilan gul bosish yaxshi natija beradi. Pigment bo‘yoqlarining sifati uning moyiligiga bog‘lik, uning optimal darajasi 0,6 - 2 mkm ga teng. Bo‘yoq kancha mayin bo‘lsa, rang shuncha ravshan, shakl aniq bo‘ladi. Pigment bo‘yoqlari bilan gul bosishda parda xosil qiluvchi polimerlar - rangsiz, yuqori yopishkoklik xususiyatiga ega bo‘lishi kerak, turli ta'sirlarga (kimyoviy-mexaniqaviy) chidamli bo‘lishi kerak. Xozirgi paytda pigment bo‘yoqlarga kizikish katta, chunki ular chidamli, barcha ranglarni olish mumkin. Gul bosilgandan keyin quritiladi va 140-150 oS xaroratda 5 minut davomida termiq ishlov beriladi. Pigment bo‘yoqlar bilan gul bosishning afzallik tomoni, gul bosishdan keyin yuvilmaydi.
18
Xozir turli chet el firmalari pigment bo‘yoqlar ishlab chiqarmokdaki, ular gul bosishda Buxoro trikotaj fabrikasida va "Buxoroteks x/j qo‘llanilmokda. Gul bоsish tехnоlоgiyasi Gul bоsish quritish bug’lash yuvish quritish Korxonaga aylana ko’rinishda keltirilgan va korxonadan aylana ko’rinishda gul bosilgan xolda chiqariladigan trikotajga kimyoviy ishlov berish ketma-ketligi: Sifat nazorat qaynatish -oqartirish aylanasiga siqish (balon siqma)
RAM (yakuniy pardoz berish) gul bosish (pigmentlar bilan)
Samfor
(aktiv bo’yovchi moddalar bilan) bug’lash yuvish aylanasiga siqish (balon siqma) quritish Samfor [4]
19
Yiliga 6050 tonna trikotaj polotnosini ishlab chiqaruvchi korxonani oqartirish hamda gul bosish bo’limini loyihalash uchun quyidagi vazifalar bajarildi: Ishlab chiqarish korxonasi uchun ish tartibi belgilandi; Korxona uchun ishlab chiqarish assortimentlari tanlandi; Trikotaj assortimentlarini pardozlashga tayyorlandi; Ishlab chiqarish uchun mos jihozlarni tanlandi, ularning ketma-ketligi va xisoblari amalga oshirildi; Ekologik jihatdan jihozlarning havfsizligi ta’minlandi; Loyihaning iqtisodiy qismi hisoblandi; Ishlab chiqariladigan trikotaj polotnosining fizik mehanik ko’rsatkichlarini va tashqi ta’sirlarga chidamliligi o’rganildi. Mazkur korxonaning eng avvalo kunlik ish tartibi belgilab olindi. Loyiha uchun quyidagi assortimentlar tanlandi: Futer assortimenti Interlok assortimenti Pike assortimenti Kompyuterka assortimenti
20
2.1. Korxona ish tartibini belgilash
Pardozlash fabrikasida ish kuni 3 smenadan iborat bo’lib, birinchi va ikkinchi smenalar sakkiz soat davom etadi. Bir yilda 365 (366) kun, bundan 52 kun shanba va 52 kun yakshanbaga to’g’ri kelsa, 9 kun bayram kunlariga to’g’ri keladi. Demak korxonaning bir yillik ish kuni quyidagiga ega: 365-52-52-9=252 (253) Sanoatning trikotaj maxsulotlarni ishlab chiqaradigan korxonalari, xalq xo’jaligii talabiga muvofiq ko’plab polotno maxsulotlarini ishlab chiqaradilar va ularni pardozlaydilar. Pardozlash korxonasi yiliga 6050 tonna trikotaj polotnosi ishlab chikqarish quvvati xisoblandi. Barcha assortimentlar uchun bir kunlik miqdori quydagicha xisoblandi Bir kunlik miqdori 6050 tonna – 252 kun X - 1 X= 24.007 tonna/kun = 24007 kg/kun
Ish vaqti 23 soatni tashkil qiladi Bir soatlik miqdori quyidagicha hisoblanadi: 24007 kg -23 soat X - 1kg/soat
Eslatma: 252 kun- korxonaning bir yillik ish kuni. 23soat – korxonaning bir kunlik ishlash soati (3- smenali) Ishlab chiqarish quvvatini 4 ta assortimentga taqsimlaymiz
21
2.2. Ishlab chiqariladigan assortimentlar tanlash va unlari izohlash ASSORTIMENTLARGA TAVSIF Interlok assortimenti Interlok so’zi inglizcha so’z bo’lib. “krest shaklida kesishish” degan ma’noni bildiradi va u ikki lastik aralashmasidan iborat bo’lib uning protajkalari o’zaro krest shaklida kesishadilar. Yuza va orqa tomoni bir xil bo’ladi. ikkala tomoni ham yuza xalqalaridan tashkil topgan.
Futer assortimenti Futer- trikotaj matosi bolalar kiyim uchun ishlatiladi sababi, nihoyatda yumshoq va momiq tabiiy mato hisoblanadi. Futer matosi o’z shaklini o'zgartirmasligi va cho'zilishning mustaxkamligi uzoq yillarga xizmat qiladigan trikotaj matosi xisoblanadi. Yumshoqlik, chidamlilik vanafas olish kombinatsiyasi orqali ko'pincha bolalar kiyimi ishlab chiqarish uchun foydalaniladigan va nozik terili odamlar uchun mukammal hisoblanadi.
Bu tabiiy mato har qanday teri uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan havo o'tqazishga qodir.
22
Pike assortimenti Pike – trkotaj matosi, paxta, ip va kimyoviy tolalardan to’qilgan murakkab to’qima. Pike matosiga ortiqcha oro berilmaydi chunki mato yuzasida bo’rtma naqshlar bilan to’qiladi. Pike matosidan yozgi ko’ylaklar, kostyum, bolalar kiyimlari, yozgi bosh kiyimlar, ichki kiyimlar ishlab chiqariladi. Fransuz pike matosidan tayyorlangan polo- kiyimlar bugungi kunda butun dunyoda juda mashxur.
Kompyuterka xozirgi kunda yangi ishlab chiqarilayotgan trikotaj matosi xisoblanadi. Kompyuterka- Kulir deb ham nomlanadi. Bu mato o’zining nozikligi silliqligi bilan boshqa trikotaj matolaridan ajralib turadi. Ushbu assortiment tarkibi 100% paxta, ayrim hollarda laykra ham qo’shiladi. Kompyuterka matosi yumshoqligi, nozikligi va havo o’tkazuvchanligi yuqori bo’lgani sababli yozgi ko’ylaklar uchun juda qulay. Bu mato yozgi kiyimlar, ko’ylaklar, futbolkalar, kattalar va bolalar kiyimlari uchun mo’ljallangan. Kompyuteka matosi yuvilganda cho’zilmaydi va o’z holatini yaxshi saqlaydi. Bu mato kiyimlarda aloxida parvarish talab etmaydi [5].
23
1-jadval Assortimentlar taqsimoti № Assortiment nomi Taqsimlangan ulushi Zichligi Eni 1 Futer 35% 142
1.62 2 Interlok 30% 180
1.50 3 Pike 25% 259
2.07 4 Kompyuterka 10% 165
1.60
Assortimentlarning yillik, kunlik va soatlik miqdori quyidagicha xisoblandi: 1 Assortiment “Futer” ning bir yillik miqdori quyidagicha hisoblandi: 6050 tonna/yil – 100% X – 35% tonna/yil
Bir kunlik miqdori: 24007 kg/kun - 100% X – 35 % X = 8402.4 kg/kun
Bir soatlik miqdori 1043.7 – 100% X - 35% X = 365.3 kg/soat Shu tarzda barcha assortimentlar uchun xisoblar bajarildi va 1 – jadvalda ko’rsatildi. Tayyor trikotaj polotnosi assortiment bo’yicha taqsimlandi.
24
2-jadval Assortimentlarning yillik, kunlik va soatlik miqdori
№ Maxsulot nomi
Tayyor trikotaj polotno ulushi, % t/yil t/кun кg/soat
1
35 2117,5
8402.4 365.3
2 Interlok 30% 1815
7202.1 313.11
3 Pike
25% 1512.5
6001.7 260.9
4 Kompyuterka 10%
605 2400,7 104.37
Jami 100
6050 24007 1043.68
2.3. Xom polotno miqdorini xisoblash Trikotaj materiallarini pardozlash ya'ni kimyoviy ishlov berish vaqtida massa yo’qolish xolati kuzatiladi, Xar bir assortiment ma'lum foiz massa yoqotish koeffitsentiga ega. Korxonaning texnologik reglamentiga ko’ra: Oqartirish Futer 10% Interlok 8% Pike 8% Kompyuterka 8%
Xom trikotaj polotnosi xisoblanganda trikotaj polotnosi ishlov berish jarayonida ushbu yo’qotishlarni xisobga olish zarur. 1.
Assortiment “Futer” ning xom trikotaj polotnosi miqdori quydagicha xisoblandi:
Bu assortiment yiliga 2117,5 tonna tayyor trikotaj polotnosi ishlab chiqariladi. Futer assortimentining yo’qotilish koeffisiуenti 10%, laxtak uchun 1% tuk to’kilish 1% ni tashkil etadi shunda Futerning umumiy yo’qotilish koeffisiуenti 12% bo’ladi. Qolgan assortimetlar uchun xam yo’qotilish koeffisiуentiga tuk
25
to’kish va laxtak yo’qotilishlari qo’shiladi. Pardozlash davomida yo’qotish koeffisiyentini xisobga olib xom trikotaj polotnosi miqdorini xisoblandi:
2117,5 tonna – 100% X – 12 Х= 254.1 tonna/yil 8402, 4 kg/ kun-100% X - 12 X=1008.3 kg/kun 365.3 - 100% X - 12 X =438,36 kg/soat
1- jadvalda keltirilgan assortimentlarning kunlik miqdorlariga qo‘shilib umummiy ishlov berilishi lozim bo‘lgan matoning kunlik yillik miqdorlari 2- jadvalda keltirildi. 3 -jadval Download 1.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|