Toshkent to‘qimachilik va уengil sanoat instituti 5320400 – «Kimyoviy texnologiya»

Lyudigol – kuchsiz oksidlovchi. Bug’lash paytida bo’yovchi moddani 

qaytarilish reaksiyasidan saqlaydi va rang tusini o’zgartirmaydi. 

  Mochevina – gidrotrop modda bo’lib, gul bosish jarayonining barcha 

bosqichlariga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bo’yoq tayyorlashda bo’yovchi moddaning 

eruvchanligini oshiradi. 

  Quyultma - bu ko’p kоmpоnеntli dispеrs sistеma yoki suvda eruvchan 

tabiiy yoki kimyoviy pоlimеrlar - quyuqlоvchilar va yordamchi mоddalar eritmasi 

bo’lib, u bo’yovchi mоdda bilan chеksiz aralashib, turg’un gul bоsish bo’yog’i 

hоsil qiladi. [6] 

 

Aktiv bo’yovchi moddalar bilan gul bosish hisobi 

Oq ostli gul bosish uchun: 

Bo’yovchi modda     30g/kg  -  1 kg 

                                   X          -  42672.78 

                                     X=1280.18 g 

Lyudigol  10g/kg   -  1kg 

 

X           -  42672.78 

 

X=426.72 g 

Quyultma  380g/kg   -  1kg 

 

X           -  42672.78 

 

X=16215.65 g 

Mochevina   100 g/kg   -  1kg 

 

X           -  42672.78 

38 

 

 

X= 42672.78 g 

Suv  

210g/kg   -  1kg 

 

X           -  42672.78 

 

X=8961.28 g 

Yarim guruntli gul bosish uchun: 

 Bo’yovchi modda     30g/kg  -  1 kg 

                                   X          -  31136.3 

                                     X= 934.08 g 

Lyudigol  10g/kg   -  1kg 

 

X           -  31136.3 

 

X=311.36 g 

Quyultma  380g/kg   -  1kg 

 

X           -  31136.3 

 

X=11831.79 g 

 

 

Mochevina   100 g/kg   -  1kg 

 

X           -  31136.3 

 

X= 3113.63 g 

Suv  

210g/kg   -  1kg 

 

X           -  31136.3 

 

X=6538.62 g 

 

Pigment  bo’yovchi moddalar bilan gul bosish hisobi 

Oq ostli gul bosish uchun: 

Pigment   75 kg/kun  -    1kg 

 

X    -     66166.8 

 

X=4962.51 g 

Lateks               25 kg/kun  -    1kg 

 

X    -     66166.8 

39 

 

 

X=1654.17 g 

NH

4

Cl(25g’)    25 kg/kun  -    1kg 

 

X    -     66166.8 

 

X=1654.17 g 

          

 Metazin           25 kg/kun  -    1kg 

 

X    -     66166.8 

 

X=1654.17 g 

      

NH

4

OH(25g’)   25 kg/kun  -    1kg 

 

X    -     66166.8 

 

X=1654.17 g 

  Quyultma        680 kg/kun  -    1kg 

 

X    -     66166.8 

 

X=44993.42 g 

Yarim guruntli gul bosish uchun: 

Pigment   75 kg/kun  -    1kg 

 

X    -     75026.8 

 

X=562701 g 

 Lateks               25 kg/kun  -    1kg 

 

X    -     75026.8 

 

X=1875.67 g 

NH

4

Cl(25%)    25 kg/kun  -    1kg 

 

X    -     75026.8 

 

X=1875.67 g 

 

          

 Metazin           25 kg/kun  -    1kg 

 

X    -     75026.8 

 

X=1875.67 g 

40 

 

 

      

NH

4

OH(25%)   25 kg/kun  -    1kg 

 

X    -     75026.8 

 

X=1875.67 g 

 

  Quyultma        680 kg/kun  -    1kg 

 

X    -     75026.8 

 

X=51018.22 g 

 

 

9-jadval   

Gul bosish jarayoni uchun sarflanadigan kimyoviy 

 moddalar miqdori 

 

Kimyoviy 

moddalar nomi 

Aktiv 

Pigment 

Jami 

Oq ostli 

Yarim 

guruntli 

Oq ostli 

Yarim 

guruntli 

Kg/kun 

Bo’yovchi 

modda                          

1280.18 

934.08 

 

 

2214.26 

Lyudigol  

426.72 

311.363 

 

 

738.08 

Quyultma               16215.65  11831.79   

 

28047.44 

Mochevina 

42672.78  3113.63 

 

 

45786.41 

Suv 

8961.28 

6538.62 

 

 

15499.9 

Pigment                   

 

4962.51 

5627.01 

10589.52 

Lateks     

 

 

1654.17 

1875.67 

3529.84 

NH

4

Cl(25%)           

 

1654.17 

1875.67 

3529.84 

Quyultma 

 

 

44993.42 

51018.22 

96011.64 

Metazin 

 

 

1654.17 

1875.67 

3529.84 

NH

4

OH(25%)         

 

1654.17 

1875.67 

3529.84 

 

 

 

 

 

 

41 

 

 

 

 

 

2.8 Asosiy jihozlar hisobi 

Asosiy jihozlar ketma-ketligi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sifat nazorat jihozi 

To’p ochish jihozi 

Oqartirish – Qaynatish jihozi 

Balon siqma jihozi 

Quritish jihozi 

Samfor jihozi jihozi 

42 

 

 

 

 

 

Sifat nazorati jihozi 

Bu  mashina  nuqsonlarni  tekshiradi.  Uning  vazifasi  nuqsonlarni  topish  va 

partiyadagi  nuqsonlarni  miqdorini  aniqlashdir.  Xom  mato  miqdori  ruloni 

mashinaning orqa tomoniga joylashtiriladi va mahkamlanadi. So’ng sekin – astalik 

bilan aylantirilib vertikal YF lampa bilan yoritilgan ekran orqali pastdan yuqoriga 

qarab harakatlanadi. 

Oqartirish jihozi hisobi 

Qaynatish – oqartirish – yuvish – enzim – bo’yash jarayonlari bo’yash 

mashinasida olib boriladi. Bo’yash mashinasi uzlukli usulda ishlaydi va har hil 

og’irlikdagi matoni bo’ashga mo’ljallangan bo’ladi. Masalan:100 kg,150 kg, 300 

kg, 400 kg, 600 kg, 900 kg li bo’lishi mumkin. Ho’l ishlov jarayonlari 

avtomatlashtirilgan, hamda mashinaning old qismidagi tablo va displey yordamida 

tekshirib turiladi. Mashina xotirasiga kiritilgan programmadan kerakligini tanlash 

mumkin. Bo’yash mashinasi jgut holatidagi matolarni bo’yashga mo’ljallangan 

 

Quritish jihozi hisobi 

Quritish  bu  matodan  mexanik  yo’l  bilan  ketkazib  bo’lmaydigan  namlikni 

bug’lantirish yo’li bilan yo’qotishdir. Buning uchun to’qimachilik matosi issiqlikni 

asta  –  sekin  ko’tarishi  kerak.  Trikotajni  quritish  issiq  havoni  quritish  kamerasiga 

haydovchi  kolorifel  va  ventilator  joylashgan  mashinaning  pastki  qismidan 

keladigan issiq havo yordamida amalga oshiriladi. Quritish qismida harorat 130  – 

140 

0

C bo’ladi. Ishlash tezligini boshqarish mumkin 5 – 50 m/min gacha.   

Sanfor jihozi hisobi 

Bu  mashina  nuqsonlarni  tekshiradi.  Uning  vazifasi  nuqsonlarni  topish  va 

partiyadagi  nuqsonlarni  miqdorini  aniqlashdir.  Xom  mato  miqdori  ruloni 

Gul bosish jihozi 

43 

 

mashinaning orqa tomoniga joylashtiriladi va mahkamlanadi. So’ng sekin – astalik 

bilan aylantirilib vertikal YF lampa bilan yoritilgan ekran orqali pastdan yuqoriga 

qarab harakatlanadi. 

 

Gul bosish jihozi hisobi 

“DAEYANG”  firmasining  DYR-21  gul  bosish  jihozi  8  valli  bo’lib,  gul 

bosilishi  lozim  bo‘lgan  mato    tekislangan  holda  kirza    ustiga  kleylanadi,  buning 

uchun  kirza  yuzasiga  kley  surtaladi.  Kirza  ustiga  bir-biri  ketin  yassi  andazalar 

o‘rnatilgan  va  ularni  ichiga  gul  bosish  bo‘yog‘i  quyiladi.  Har  bir  andazaga  bir 

rangdagi bo‘yoq quyiladi. Gul bosish sikli to‘xtab turgan kirza ustiga andazalarni 

tushishidan boshlanadi. Andaza ichidagi raklya bo‘yoqni naqshli to‘rdan utkazish 

uchun bordi-keldi harakatni amalga oshiradi, shundan so‘ng andaza ko‘tariladi va 

kirza  bir  raport  uzunligiga  siljiydi.  SHunday  qilib  birinchi  andaza  tagiga  matoni 

yangi  uchastkasi,  ikkinchi  andaza  tagiga  birinchi  andazada  gul  bosilgan  mato 

uchastkasi keladi va hokazo.  Ushbu gul bosish jihozi yuvish, quritish, bug’lash va 

termoishlov jarayonlarini ham bajaradi. [7] 

 

Jihozlar soni quyidagi formula orqali hisoblanadi: 

 

Z

v

n

КРО

КПВ

Т

В

М

см













 

Bu уerda: V – berilgan apparat, agregat yoki liniyada ishlanishi   

                  lozim bo’lgan gazlamani sutkali miqdori, m. 

                Z – bir sutkadagi smena soni. 

                n-jixozdan parallel o’tadigan polotno soni. 

                v-jixozni ishlash tezligi, m/min. 

                Tsm-smenani davom etishi, soat 

 

Sifat nazorati jihozi hisobi 

 

44 

 

 

Z

v

n

КРО

КПВ

Т

В

М

см













=

ta

2

51

.

1

60

23

8

.

0

8

.

0

60

1

3

.

83488















 

 

 

 

 

 

To’p ochish jihozi 

Z

v

n

КРО

КПВ

Т

В

М

см













=

ta

2

47

.

1

60

23

7

.

0

8

.

0

70

1

3

.

83488















 

 

 

Oqartirish jihozi hisobi 

 

500 kg li qozon uchun 









Z

Т

Q

t

М

см

ta

13

23

10

30





   

600 kg li qozon uchun 









Z

Т

Q

t

М

см

ta

3

6

.

2

23

2

30







 

 

 

 

Quritish jihozi hisobi 

 

Z

v

n

КРО

КПВ

Т

В

М

см













=

ta

2

3

.

2

60

23

7

.

0

8

.

0

40

1

3

.

83488















 

Balon siqma jihozi hisobi 

Z

v

n

КРО

КПВ

Т

В

М

см













=

ta

2

3

.

1

60

23

7

.

0

8

.

0

80

1

3

.

83488















 

 

Sanfor jihozi hisobi 

 

Z

v

n

КРО

КПВ

Т

В

М

см













=

ta

2

60

23

8

.

0

8

.

0

40

1

3

.

83488













 

 

45 

 

Gul bosish jihozi hisobi 

Z

v

n

КРО

КПВ

Т

В

М

см













=

ta

1

2

.

1

60

23

8

.

0

8

.

0

80

1

3

.

83488















 

 

 

 

2.9 Omborxona xisobi 

 

Xom mato ombori maydonini mato to’plarini taxlash zichligi va 

balandligi orqali xisoblash mumkin.  

S=S

1

+S

2

 

 

Bu уerda: S

1

-mato saqlanadigan maydon, m

2

; 

                  S

2

-o’tish joylariga mo’ljallangan maydon, m

2

 

 

 

 

 

Bu уerda: G-omborda saqlanadigan mato massasi, kg; 

          g-matoni taxlash zichligi, kg/m

3

; 

          H-taxlash balandligi, m. 

 

 

 

G 

.

 2=24007 

. 

2= 48014kg

 

 

 

 

 

S = 94.1+94.1=188.2 m

2 

 

2.10 Elektroenergiya hisobi 

Sifat nazorati jihozi uchun 

1.1 kvt    -    1soat 

                                                      X          -    23 soat 

H

G

S







1

m

S

1

.

94

7

.

1

300

48014

1







46 

 

                                                X=25.3 kvt/kun 

 

 

 

 

25.3kvt/kun 

. 

252=6375.6 kvt/yil 

Qolgan jihozlar ham shu kabi hisoblanadi. 

 

 

10-jadval  

Jihozlar va sarflanadigan energiya miqdori 

№ 

Jihoz nomi 

Sarflanadigan 

energiya miqdori kvt/kun 

Sarflanadigan 

energiya miqdori kvt/yil 

1 

Sifat nazorati 

25.3 

6.37 

2 

To’p ochish jihozi 

46.0 

361.9 

3 

3 

Oqartirish jihozi  

hisobi 

51 

12.85 

4 

Quritish 

25.0 

6.3 

5 

Balon siqma 

28.1 

7.08 

6 

Sanfor 

24.8 

6.2 

7 

RAM 

46 

361.6 

8 

Gul bosish 

120.5 

30366 

 

2.11 Bug’ sarfi hisobi 

Trikotaj  ishlab  chiqarish  korxonasida  bug’  sarfi  ham  asosan  bo’yash 

mashinalari  uchun  amalga  oshadi.  Shuning  uchun  har  bir  bo’yash  mashinasiga 

ketadigan  bug’  sarfi  hisoblanadi.  Har  bir  mashinaning  hisobi  texnik  pasportida 

solishtirma bug’ sarfi mavjud. 

Shundan kelib chiqib, avval 1 ta mashina uchun kunlik bug’ sarfi so’ngra barcha 

mashinalar uchun hisoblab topiladi. 

Misol uchun 600 kg li bo’yash mashinasi uchun bir kunlik bug’ sarfi normasi 1420 

kg/kunni tashkil etadi. 

Mavjud 3 ta mashina uchun esa: 1420 

.

 3 = 4260 kg/kun 

4620 

.

 252 = 1164240 kg/yil 

1164240 / 1000 = 1164,24 t/yil 

47 

 

 

Boshqa mashinalar uchun ham bug’ sarfi ana shunday hisoblandi va natija jadvalga 

kiritildi: 

 

 

11-jadval  

Bug’ sarfi hisobi 

Jixozlarining 

turlari 

Mashina 

soni 

1ta mashina 

uchun 1 kunlik 

bug’ sarfi 

Bir kunda 

bug’ sarfi, 

kg/kun 

Bir yilda 

sarflangan 

sarfi,     t/yil 

500 kg li 

13 

1710 

22230 

5601.96 

600 kg li 

3 

1420 

4260 

1164.24 

Dazmollash m - si. 

2 

800 

3200 

806,4 

Quritish m – si. 

2 

1200 

2400 

604,8 

Jami: 

20 

 

 

8177.4 

 

                                     

2.12. Suv sarfi hisobi 

     Trikotaj  pardozlash  korxonasida  suv  asosan  oqartirish  va  bo’yash  jarayonlari 

uchun  ishchi  eritma  tayyorlashda  hamda  trikotaj  matolarini  yuvishda  sarflanadi. 

Bunday ho’l ishlovlar uchun hisoblashga asosan: 

500 kg li bo’yash mashinasidan 13 ta, 

600 kg li bo’yash mashinasidan 3ta ,. 

      Shundan kelib chiqib, avval 1 ta mashina uchun kunlik suv sarfi so’ngra barcha 

mashinalar uchun hisoblab topiladi. 

Misol uchun 500 kg li bo’yash mashinasi uchun bir kunlik suv sarfi normasi16800 

ni tashkil etadi. 

Mavjud 13 ta mashina uchun esa:  

.

 13 = 218400 

48 

 

218400

.

 252 /1000= 55036.8m

3

/yil 

Boshqa mashinalar uchun ham suv sarfi ana shunday hisoblanadi va natija jadvalga 

yoziladi.                                                                                                                                                                         

.

 

 

 

 

 

12-jadval   

Suv sarfi hisobi 

     Jixozlarining    

         turlari 

Mashina 

soni 

1ta mashina 

uchun 1kunlik 

suv sarfi 

Bir kunda 

bug’ sarfi, 

       l/kun  

Bir yilda 

sarflangan 

sarfi,     m

3

/yil 

500 kg li 

13 

16800 

218400 

55036.8 

600 kg li 

3 

22680 

68040 

17146.08 

Jami: 

   16 

 

 

     72182.88 

49 

 

                                                     3. Uslubiy qism 

Mаtо kаpillyarligini аniqlаsh 

  Uzunligi  (tаndа  bo’yichа)  30  sm  vа  eni  (аrqоq  bo’yichа)  5  sm  bo’lgаn 

nаmunа kаliy biхrоmаt eritmаsigа (3 g/l) 1 sm tushirilаdi vа eritmа sоlingаn idish 

tеpаsigа  vеrtikаl  hоldа  ilib  qo’yilаdi.  Rаngli  eritmаning  nаmunа  bo’yichа 

ko’tаrilishi kuzаtilаdi  vа ko’tаrilish  bаlаndligi 1,  5, 10,  20,  30  vа  60 dаqiqаlаrdа 

o’lchаnаdi.  Аgаr  30  dаqiqаdа  eritmаning  ko’tаrilish  bаlаndligi  125  mm  аtrоfidа 

bo’lib,  ko’tаrilish  sаthi  tеkis  bo’lsа,  mаtо  bo’yashgа  yaхshi  tаyyorlаngаn 

hisоblаnаdi.  Qаynаtish  rаvоnligini  аniqlаsh  uchun  eritmаni  mаksimаl  vа  minimаl 

ko’tаrilish bаlаndliklаri o’lchаnаdi vа fаrqi аniqlаnаdi. Fаrq qаnchа kichik bo’lsа 

mаtо shunchа rаvоn qаynаtilgаn bo’lаdi. 

 

Mаtоning оqlik dаrаjаsini аniqlаsh 

Namunalarning  оqlik  darajasi  o’Minоltao’  spеktrоfоtоmеtrida  aniqlandi. 

Spеktrоfоtоmеtr  оq  va  qоra  etalоnlar  bo’yicha  kоlibrоvka  qilinadi.  Uning  Data 

baza  katagi  bоsiladi  va  spеktrоfоtоmеtrga  qоra  maska  jоylashtirilib  Mеasurе 

katagi bоsiladi va bir оz pоylab turiladi. Ekranda оq etalоnni qo’yish mumkinligi 

to’g’risida  aхbоrоt  chiqgach,  spеktrоfоtоmеtrga  оq  etalоn  jоylatirilib  yana 

Mеasurе katagi bоsiladi. Ekranda kоlibrоvka tugaganligi haqida aхbоrоt chiqadi. 

So’ng  quyidagi  amallar  kеtma-kеt  bajariladi:  matо  spеktrоfоtоmеtrga 

jоylashtiriladi, RX katagi bоsiladi - ОRЕN — AS — WNAITЕN. Ekranning tеpa 

chap  tarafidagi  birinchi  tugma  bоsiladi.  Ekranda  o’lchanayotgan  matо  оqlik 

darajasi  qiymati  to’rtta  standart  bo’yicha  hisоblanib,  sоn  va  grafik  ko’rinishda 

chiqadi. Talab qilinganda ularni qоg’оzga ko’chirish mumkin. 

  To’qimachilik mahsulotlarining oqlik darajasi g’ larda ifodalanadi