Toshkent to‘qimachilik va уengil sanoat instituti 5320400 – «Kimyoviy texnologiya»

5. MEHNAT MUHOFAZA QISMI 

Oqava suvlarni tozalash usullari 

Suv  tarkibidagi  ionlardan  tozalangan,  yuqori  toza,  kimyoviy  maqsadlar 

uchun  kerak  bo’lgan    sharoitda  qo’llaniladi.  Tabiiyo  suvni  juda  sifatli  tozalash 

uchuli bu distillyatsiyadir. Lekin bu usul iqtisodiy    jixatdan qimmatdir. 

Sanoatda  va  maishiy  maqsadlar  uchun  suv  ko’p  miqdorda  ishlatiladi  va  natijada 

ishlatilgin  suvlar  oqava  suvlar  xosil  bo’ladi.  Sanoat  oqava  suvlari  tabiati  ya’ni 

sanoat  tarmoqlari  bo’yicha,  texnologik  jarayon  turi  bo’yicha,  tarkibi  va  suv 

tarkibidagi  chiqindilarning  fazadispers  xolatiga  qarab    sinflanadi.  Eng  ko’p  suv 

ishlatadigan va oqava suvi zararli bo’lgan  tarmoqlar quyidagilardir: 

Neftni  qayta  ishlash  sanoati.  Oqava    suvlari  tarkibida  naftin  kislotalari,  fenol, 

sul’fidlar, xloridlar, sul’fatlar, sirt aktiv moddalar (SAM), organik tarkibli kolloid 

zarrachalar. 

Oqava suvni tozalash usullari ularning asosiy printsipi bo’yicha quyidagicha 

bo’linadi: 

1)Mexanik usul (yirik zarrachalarni cho’ktirish ). 

2)Fizik -kimyoiy usul.( mayda zarrachalarni cho’ktirish). 

3) Biologik usul 

4) Termik usul. 

Mexanik  usul  asosan  tindirish,  fil’trlash,  tiniqlashdan  iborat.  Bu  usul  eng  qulay, 

amalga  oshirish  oson  bo’lib,  katta  ulchamdagi  zarrachalardan  tozalash  uchun 

qo’llanilib, oqava suvni tozalashda birinchi bosqichda amalga oshiriladi va so’ng 

boshqa usullar qo’llaniladi.  

84 

 

 

 

 

Fiziko-kimyoviy usulda oqava suvdagi erigan xolatdagi moddalarni, mayda 

dispers kolloid zarrachalardan tozalanadi. 

Bu 

usulda 

erituvchilar 

bilan 

ekstraktsiya, 

retifikatsiya, 

kaogulyatsiya, 

floqualyatsiya, distillyatsiya jarayonlaridan foydalaniladi.  

1.Flotatsiya-usuli  katta  va  o’rtacha  dispers  zarrachalarni  yo’qotish  uchun 

qo’llaniladi.  Bu  usulni  moxiyati  zarrachalarning  kompleksini  xosil  qilish  yoq’i 

ko’piklar  xosil  qilib,  iflosliklarni  suv  yuzasiga  chiqarishdir.  Mayda  va  o’rtacha 

ulchamdagi  zarrachalarni  kaogulyant,  floqulyant  qo’llash  bilan  cho’ktiriladiyoq’i 

suv yuzasiga chiqariladi. 

 2.  Qaytar    osmos-  usuli  eritmalarni  maxsus,  tirqish    o’lchamlari  1  nm  bo’lgan  

membranalardan  o’tkazishga  asoslangan  bo’lib,  bu  membranalardan  suv 

molekulalari o’tadi lekin tuzlar va boshqa moddalar molekulasi o’tmaydi. 

3.Ul’trafil’trlash-  suvdagi,  eritmadagi  yuqori  molekulali  birikmalardan  tozalash 

imkonini beradi. Bu usulda qo’llaniladigan membranalar tirqishlar o’lchami 5-200 

nm bo’lishi kerak. 

4.Giperfil’trlash  -  atsetiltsellyo’loza,  poliamid  polimerlaridan  olingan  membrana 

yordamida  amalga  oshiriladi.  Bunday  membranadan  fil’trlash  uchun  eritmaga 

85 

 

osmos  bosimidan  yuqori  bo’lgan    bosim  beriladi.  Eritmadagi  tuz  miqdori  oshib 

borshi  bilan  osmos  bosimi  ortib  boradi  va  kontsentratsiyali  20-30g/dm

3

  eritma 

uchun 5-10 mPa  

5.Elektrodializ  usuli-  suvda  erigan  xolatdagi  mineral  chiqindalar,  kislotalar, 

ishqorlardan tozalashga qo’llaniladi. Bu usul o’zgarmas elektr toq ta’siri natijasida 

suv  tarkibidagi  moddalar,  tuzlar  ko’p  kamerali  membrana  yordamida    ionlarga 

ajraladi va boglanadi natijada suv tozalanadi.  

6.Ion    almashinish  usuli  –  maxsus  yuqori  malekulali  ion  almashinuv  moddalar 

ishlatiladi.  Bular  yordamida  suv  to’liq    tozalanadi  va  suv  tarkibidagi  nodir 

moddalar regeneratsiya qilinadi.  

7.Adsorbtsion  -usulda  suvdagi  organik  moddalarni  adsorbtsiya  xususiyati  yuqori 

bo’lgan  moddalar(qipiq, kul, torf, loy) yordamida tozalanadi. 

8.Kimyoviy  usul—bunda  tuzlarni,  kislotalarni  neytrallaydi  va  moddalarni  suvda  

erimaydigan xolatga  o’tkaziladi,  cho’kmaga tushiriladi. 

9.Adsorbtsiya  usuli—bu  usulda  katta  ulchamdagi  organik  moddalar    tozalanadi.  

Buning uchun qipiq, torf, loydan foydalanadi. 

10.Radiatsiya kimyoviy usuli—suvni elektron oqimi bilan ishlov berish. Bunda suv 

bir  qismi  H

2

O    H

+ 

,e

- 

,HO

2

-

  (pergidroqsil  ioni)ga  ajraladi.  Suv  tarkibidagi  

iflosliklarni emiradi,  ko’pik xosil  bo’lish  natijasida  katta zarrachalarni  yuzaga 

chiqaradi.Bu usulda organik moddalar quyidagi  ko’rinishgacha parchalanadi: CO

2

 

+ H

2

O Bu usul xali izlanish bosqichida. 

11.Biologik usuli—jonivorlar  , mikroorganizmlar,   o’simliklar  yordamida  suvdagi 

moddalarning biologik oksidlanishiga asoslanib tozalashdir. 

12.Termik usul-suvni distillyatsiya usulida tozalashdir. 

 

 

86 

 

2.Kimyoviy  sanoat  oqava    suvlari  tarkibida  fenol,vodorod  sul’fid,  smola, 

uglevodorodlar, ammiak, tianotsianitlar, tsianidlar, organik moddalar. 

3.TSellyo’loza-kog’oz  sanoati.  Oqava    suvlari  tarkibida  merkaptanlar,  sul’fidlar, 

spirtlar, al’degidlar, ketonlar, organik tabiatli zarrachalar. 

4.  Sintetik polimerlar va plastmassa ishlab chiqaruvchi korxonalar. Oqava  suvlari 

tarkibida  stirol,  akrilonitril,  akril    birikmalari,  sul’fatlar,  fenol,  aromatik 

uglevodorodlar,  al’degidlar,  tsiklognksanlar,  spirtlar,orginik  kislotalar  va  boshqa 

kimyoviy moddalar. 

5.  Sintetik  kauchuk  ishlab  chiqaruvchi  korxonalar.  Oqava    suvlari  tarkibida 

bo’tilen, butadien, atseton, organik kislotalar va ular tuzlari, atsetonitril,al’degidlar, 

spirtlar, uglevodorodlar. 

6.  To’qimachilik  sanoati.  Oqava  suvlari  tarkibida  tolachalar,  suvda  erigan 

xolatdagi  kislotalar,    asoslar,  tuzlar,  SAM,  bo’yovchi  moddalar,  organik 

birikmalar, oxor. 

Suv  kimyo  sanoatida  xam  ko’p  ishlatilganligi  sababli  u  o’z  tarkibida  xar  xil  

iflosliklarni  olib  ketadi.  Oqava  suvlar  qaysi  sanoatda    ishlatilganligiga  qarab  , 

tarkibi xar xil bo’ladi.[9] 

  

Sanoat  miqyosida  ishlatilgan  suvlarni  yana  qayta  suv  manbaalariga 

tozalanmagan xolda kushib yuborish man etiladi. Sanoatda  ishlatilgan oqava suvni 

suv  xavzalariga  kushishdan  oldin  tozalash  kerak  va    ular  ma’lum    standartlarga 

javob  berishi kerak.  

Sanoatda ishlatilgan oqava suvlarga qo’yiladigan talab: 

1.  Mualak  xolatda  suvda  bo’lgan    katta  o’lchamdagi  kolloid  zarrachalar  miqdori 

0,23mg/l 

2.  Suv  yo’zasida  so’zib  yurgan  moy,  yog’simon  moddalar,  neft’  qoldiqlari  va 

iflosliklar bo’lmasligi kerak. 

3.  Oqava suvning xidi, mazasi, rangi bo’lmasligi kerak. Suvning xiraligi 2 balldan 

yuqori bo’lmasligi kerak. 

87 

 

4.  Oqava  suvning  yozdagi  xarorati  o’rtacha  oylik  temperaturadan  3

0

C  dan  ortik 

bo’lmasligi kerak. 

5. Oqava suvning muxiti pH= 6,5-8,5 

6.  Oqava suvning mineral qoldiqi 1000 mg/l dan oshmasligi kerak. 

7.  Oqava suv tarkibidagi erigan kislorod miqdori 4mg/l kam bo’lmasligi kerak. 

 

Bu  ko’rsatgichlaridan  tashqari  oqava  suvning  kelib  chiqishiga  qarab    va 

uning  tarkibida  bo’ladigan  boshqa  zararli  moddalarning    mumkin  bo’lgan  

chegaralangan  miqdori  (PDK)  belgilanadi.  Umuman  oqava  suvlar  tarkibidagi 

moddalar  uchun    standartlar  berilgan.  Bu  standartlarda    zararli  moddalarning 

mumkin bo’lgan  kontsentratsiyasi berilgan. 

 Quyida ayrim moddalarning PDK keltiriladi: 

Cu-0,1-0,2 mg/l;  CI

2

-0,5-1,0 mg/l; As 0,1-0,2 mg/l; Hg-0,005 mg/l;  

-CNS  10-15mg/l;  -CN-0,1-0,2  mg/l;C

2

S-1mg/l;  -S-3mg/l-  sul’fidlar;  -Sn  -0,1-0,2 

mg/l   

 

To’qimachilik oqava suvlari tarkibi jixatidan turli bo’lib, asosan pardozlash 

jarayonida xosil bo’ladi va oqartirish, merselash, buyash, yakunlovchi pardozlash 

vaqtida  xosil  bo’ladi.  Pardozlash  jarayonida  xosil  bo’ladigan  oqava  suvlarning 

o’rtacha miqdori  200-350 m

3

/t  buyash  tsexlarida va  140-200 m

3

/t  ga  tengdir. Bu 

suvlar  ifloslanish  darajasiga  qarab    quyidagicha  taksimlanadi:  a)  YUvish  vaqtida 

xosil  bo’lgan    suvlar,  bo’yovchi  moddasi  kam  bo’lgan    eritmalar  (tayyorlash  va 

yuvish jarayonida xosil bo’lgan ); b) bo’yovchi moddasi ko’p bo’lgan  eritmalar, 

yuvish suvlari, gul bosish, yakunlovchi pardozlash tsexlarida xosil bo’lgan  suvlar. 

 

Paxta  tolali  matolarni  pardozlash  korxonalarida  xosil  bo’lgan    oqava 

suvlarning o’rtacha tarkibi quyidagicha bo’ladi: 

1) Ranglangan suvni suyi’ltirish ko’rsatgichi             

1-80 - 1-400. 

2) Muallak xolatdagi  zarrachalar miqdori             350 mg/l. 

3) Suv tarkibidagi quruq qoldiqlar                        1800 mg/l . 

88 

 

4) Kimyoviy jarayon uchun kerak bo’lgan  O

2

 miqdori   760 mg/l.-(XPK) 

5) Biologik jarayon uchun kerak bo’lgan  O

2

 miqdori  350 mg/l.-(BPK) 

6) pH muxiti                                           8—11. 

7)Sirt aktiv moddalari                          50 mg/l  gacha. 

8) Cho’kmalar, suv miqdoriga nisbatan %    0,3-1,5 

Buyash jarayonida qo’llaniladigan suv miqdori, oqava suvdagi bo’yovchi modda 

miqdori buyash tarkibi va bo’yovchi modda sinfiga, uni tolaga yo’tilishiga bog’liq 

bo’ladi.  Tolaga  boq’lanmagan,  ortiqcha  miqdordagi  bo’yovchi  moddalar  yuvish 

jarayonida  suvga  chikib  ketadi.    Turlicha  bo’yovchi  moddalar  uchun  bu 

ko’rsatgichlar xar xil bo’ladi. Tolada kolgan bo’yovchi  moddalar miqdori xar xil 

sinf  bo’yovchi  moddalari uchun  quyidagicha  bo’ladi (%): 

Bevosita  bo’yovchi    moddalar—3—50%;  Kislotali  bo’yovchi  moddalar—1—

40%;Asosiy  bo’yovchi  moddalar  –5—25%;  Oltingugurtli  bo’yovchi  moddalar  –

25—60%;  Aktiv  bo’yovchi  moddalar  –10—40%;  Kub  bo’yovchi  moddalar  –5—

40%;  Dispers  bo’yovchi  moddalar  –5—40%  (sirt  tolalarni  buyash  uchun);  Diazo 

buvchi moddalar –5—40% [10] 

 

 Oqava  suv  tarkibidagi  organik  moddalar  eng  zarali  xisoblanadi,  chunki  bu 

moddalar  vaqt    o’tishi  bilan  reaktsiyaga  kirishib  suv  tarkibidagi  erigan  kislorodni 

yo’tadi. Natijada suvdagi usimlik va jonivorlar uchun muxit yomonlashadi. Suvni 

organik  moddalar  bilan  ifloslanganlik  kiyosiy    darajasi  bu    XPK,BPK 

kursagichlaridir.  

XPK - 1dm

3

 suvdagi organik moddalarni yoq’i  1mg organik moddani SO

2

, 

H

2

O, HO

3

gacha oksidlash uchun kerak bo’ladigan kislorodning mg miqdori bo’lib, 

AI

2

(SO

4

)

3  

katalizator ishtirokida K

2

Cr

2

O

7

 yordamida titrlab aniqlanadi.  

BPK-suvdagi organik modda miqdorini aniklovchi asosiy ko’rsatgich bo’lib, 

suv  tarkibidagi  turKun  bo’lmagan  organik  moddalarning  ma’lum  vaqt    ichida 

89 

 

aerob-bioqimyoviy  oksidlanishi(parchalanishi)  uchun  sarflanadigan  kislorod 

miqdori (mg/dm

3

) bilan o’lchanadi.[11] 

Yaponiyada  ishlab  chiqarishda  xosil  bo’lgan    oqava  suvlarni  tozalab  yana 

ishlatishga qaytariladi. Bu sxemasi bo’yicha suvni butunlay tozalab, ichimlik suvi 

sifatida qo’llash mumkin. Bu usul tartibi quyidagicha: 

1)Suv isitgich orqali  o’tib, o’z issikligini beradi. 

2) Fil’trlanib, tolalardan tozalanadi. 

3)Mg

+2

 tuzlari yordamida kraxmal cho’ktiriladi va rN neytrallanadi. 

4)YOQ’ moddalar ajratib olinadi. 

5)Aktiv suv o’tlari yordamida  biologik tozalanadi. 

6)Flotatsiya usulida o’t qoldiqlaridan tozalanadi. 

7)Ozonlanadi. 

8)Aktiv ko’mirdan o’tkaziladi. [12] 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

90 

 

Xulosa 

Trikotaj  polotnolarini  pardozlashni  yangi  texnologiyalarini  yaratish, 

mavjudlarini esa takomillashtirish o’ta murakkab respublika iqtisodi uchun muhim 

vazifalardan  hisoblanadi.  Paxta  tolasidan  to’qilgan  trikotaj  to’qimalarini 

pardozlashning  takomillashgan  tehnologiyalarini  respublikamizga  olib  kirish  va 

ulardan samarali foydalanib aholi ehtiyoji uchun sifatli mahsulotlar yetkazib berish 

hozirgi  kun  talablaridan  biridir.  To’qimachilik  materiallariga  chiroyli  tashqi 

ko’rinish  berish  va  ularni  ekspluatasion  xossalarini  yahshilashda  gul  bosish 

jarayoni muhim o’rin tutadi.  Ushbu diplom loyiha ishida yiliga 6050 tonna trikotaj 

mahsulotini  ishlab  chiqarish  korhonasini  oqartirish  va  gul  bosish  bo’limi 

loyihalandi. 

Ishlab chiqariladigan trikotaj polotnosining fizik mehanik ko’rsatkichlarini  va 

tashqi  ta’sirlarga  chidamliligi  o’rganildi.  Mazkur  korxonaning  eng  avvalo  kunlik 

ish tartibi belgilab olindi. Loyiha uchun quyidagi assortimentlar tanlandi: 

futer    assortimenti,  interlok  assortimenti,  pike    assortimenti  va  yangi  assortiment 

bo’lgan  kompyuterka  assortimenti.  Yuqoridagi  assortimentlar  uchun  oqartirish, 

qaynatish, gul bosish tehnologik jarayonlari bajarildi. 

  Loyiha  iqtisodiy  jihatdan  o’rganilib  chiqilib,  korxona  rentabilligi  va  foyda 

ulushlari xisoblandi. 

  

Xozirgi    vaqtda  kimyo    sanoati    xalq    xo’jaligi  uchun  ko’plab  maxsulot  

yetishtirib    beradi.  Xech    bir  tarmoq    yo’qki,    kimyo    sanoati    bilan  bog’liq  

bo’lmagan yoki  uning  maxsulotidan   foydalanmagan. Yer osti qazilmalarni, ya’ni 

toshko’mir, neft, tabiiy gaz, torf kabilarni kimyoviy qayta ishlash natijasida muxim 

bo’lgan maxsulotlar koks, motor yoqilg’ilari. Yog’lovchi moylar, yonuvchi gazlar 

va ko’p miqdorda organik moddalar olish mumkin. Zamonaviy metallurgiya va u 

bilan  bog’lik    bo’lgan  mashinasozlik  va  boshqa    tarmoqlar  koks  maxsulotisiz 

tasavvur qilib bo’lmaydi. Benzin, legroin va boshqa turdagi motorli yoqilg’ilarsiz   

aviatsiya,  avtomobil  transpoort  xarakati  bo’lmaydi.  Yonuvchi  gazlar  sanoatda  va 

xo’jalikda  kulsiz,  tutunsiz  yoqilg’i  sifatida  keng  tarqalgan.    Tabiiy  yoqilg’ilarni 

91 

 

qayta ishlash natijasida olinadigan organik moddalar asosida bo’yoqlar, lak, dori-

darmon,  spirt  va  boshqa  ko’p  miqdorda  xar  xil  maqsadlarda  ishlatiladigan 

maxsulotlar olinadi.  

Demak taraqqiy etgan tarmoq va xalq xo’jaligi kimyoviy sanoat bilan uzviy 

bo’liqdir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

92 

 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 

1. 

I.A.Karimov  “O’zbekiston  erishgan  yutuq  va  marralar  biz  tanlagan 

isloxotlar yo’lining tasdig’idir” O’zbekiston 2014 yil 

2. 

I.A.Karimovning  “2014  yil  yakunlari  2015  yil  istiqbolli  rejalari” 

ma’ruzasidagi nutqi 

3. 

www.textileclub.ru

 

М.Н.  Гусева,  А.Ф.  Давыдов.  Выбор 

номенклатуры  показателей    и  оценка  качества  трикотажных  полотен 

выработанных из смешанной двух- и трехкомпонентной пряжи. 

4. 

www.O’zbekyengilsanoat.dak

 

5. 

www.textile.ru

  Технология  изготовления  швейных  изделий  из 

новых видов материалов.  

6. 

Хонходжаева 

Н.Р. 

Разработка 

технологии 

получения 

трикотажных  плюшевых  переплетений  на  плоскофанговой  машине.  Дис. 

канд. техн. наук. Т., ТИТЛП. 2006. -157 с. 

7. 

Г.Е. 

Кричевский. 

Химическая 

технология 

текстильных 

материалов.  Том  2.  колорирование  текстильных  материалов.  М.: 

Легпромбытиздат, 2001. 540 с.   

8. 

Набиева  И.А.  Исследование  процесса  подготовки  к  крашению 

смесовой  пряжи  на  основе  модифицированного  нитрона  //«Инфотекстиль-

2005» Международная научно-практическая конференция. –Т., -2005. С. 116-

118. 

9. 

M.  Z.  Abdukarimova,  A.  L.  Hamroyev,  A.  A.  Mirataev  “  Tolali 

materiallarni      pardozlash  kimyoviy  texnologiyasi  ”.  Toshkent.  “  Mexnat  ”.  321 

bet. 2004 y 

10. 

K. Ergashev “ Tolali materiallarni pardozlash korxonalari jixozlari ”.  

Toshkent. ” Yangi nashr ”. 396 bet. 2010 y. 

11. 

G’aniyev  T.A.  “To’qimachilk  sanoatida  mehnat  muhofazasi” 

Toshkent 2011 yil 

12. 

Qudratov O.Q “sanoat ekologiyasi” Toshkent. O’qituvchi 1995 yil 

93 

 

 

   Mundarija 

 

     Kirish………………………………………………………………………...1 

1.  Adabiyot sharxi……………………………………………….......................4 

     Texnologiya qismi……………………………………………………………..11 

     2.1. Loyihalanayotgan korxonaning ish kuni tartibini belgilash…………........11 

2.2. Assortiment tanlash va uning tavsifi……………………………………...12 

2.3. Xom trikotaj assortimentlari hisobi…………………………………….....13 

2.4. Kimyoviy moddalar hisobi………………………………………………..14 

2.5 gul bosish va yordamchi moddalar sarfi………………………………   ..18 

2.6. gul bosish jarayoni hisobi……………………………………………… .29 

2.7. gul bosishda bo’yovchi moddalar sarfi   ……….………………………..37 

2.8. Asosiy jihoz hisobi……………………….………………………………38 

2.9. Omborxona    ……hisobi……...………………………………………….40 

2.10. Elektroenergiya hisobi …………………………………………………... 

2.11. Bug’ hisobi…………………………………………………………….. 

2.12. Suv hisobi……………………………………………………………… 

     3. Uslubiy qism……………………………………………………………….41 

     4. Iqtisod  qismi……………………………………………………….............57    

     5. Mehnat muhofazasi va ekologiya qismi…………………………………….    

       Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati…………………………………………62 

94