Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti gumanitar fanlar fakulteti

(A. Q.)
Sarjin: Gaz: MsnUrmonjon ikki yuz yigirma besh sarjin o‘tchn sot-ku yilda besh, gaz chi^{t ko‘rmayman, (A. Q.)} -gan. (A. /(,_)
Pansa: Kulala butun qishloqni qidirib dorilikka besh aaysa go‘shg topib
keldi. (A. Q.)
Taxta: O‘rmonjon bir taxta sog‘ozni olib, 1{urbon otaning oldiga yoydi. (A, Q.)
...etti taxta qog‘ozni to‘ldirdim. (Oydin.)
Znlik: Ko‘k konvertga solingan ikki enlikkina xat. (A, Q.) Murodga ikki enlik
xat qoldirdim. (A. Ubaydulla.)
So’lkavoy: Bir so‘lkavoy pul boylarga, yarim so‘lkavoy kam-bagallarga!—
deydi domlam. (0.)
Tosh: U kolxozga satnamoq uchun xar kuni ikki tosh yo‘l yurads. (H. 0.) Qirq tosh tevarak-atrofda uni ko‘rib dori ber-magan doktor qolmadi. (A. Q.)
Pud: Tangriqulhoji har gektar eridan qirq-qirq besh pud-ga etkazib paxta olar ekan. (A. Q.) _s
Mahal (vaqt): Kampir besh vaqt namozidan MDin nuqul yigyashr ynan. (A, Q.) Bemorga uch maxal dori berib turdim.
YUg-tLoq: ...kampirga qadog‘i falon pullik bar yumaloq iamil noy keltirib
bergan ekan. (A. Q.)
Keyingi vaqtda iste‘moldan chiqib borayotgan yoki juda kam ishlatnl.ayotgan
hisob so’zlari o’rniga tilnmizga rus tilidan va rus gali orqali boshqa tillardan hisob so’zlari kirib kel-moqda yoki o’zbek tilining o’z imkoniyatlari asosida yangn hisob so’zlari paydo bo’lmohda:
Mehnat kuni: Boshsalar bir, bar yarim mehiat kuna ishlasa, Mallavoy
deganimiz uch yarim mexiat kuni ishlapti. (A. Q.)
Har kuni eng kamida bir yarim mehnat kuni ishlasangiz bo‘-ladi.
Gektar: ...Bahorgacha ikki yuz yigirma gektar yangi er ochi-shimiz kerak.
(A. Q.) YUz gektar go‘za uchinchi chopitsdan chiqdi.
(0. V.)
Kubometr: Utgan yili biz 22,6 milliard kubometr giz qazib oldik. (Gozetadan.)
Kilovatt-soat: Hozir bir kunda 33,5 million kilovatt-soat elektr energiyasi
ishlab chiqaradilar. (Gazetadan.)
Sotix: Tong otishiga yaqin u uch sotax joyning past-balanda-ni tekislab bo‘lgandi. (S. Ahm.)
Pachka: Ikki pachka choy bilan bir butilka yog‘ oldi. A‘etr (sm. mm.): 8 metr shoyi, 5 metr duxoba, bir necha qo‘y va hokazolar.
(S. Abdulla.)
Kilo: Bir kunda 200—250 kilo paxta terardi.
Minut: Vazifani bajarishga 15 minut vaqt berildi.
Gradus: Qirq gradus sovuq. Bo‘ron.
Se1!t»er: Paxtaning hosili 40 sentnerdan ham oshib ketdi.
Par: ...bir par karavot ham kelib, uy to‘rini egalladi. (S. Abdulla.) Ekzsmplyar: Ikki zkzemplyar jurnal oldim.
Uzbek tilida hisob so’zlari qo’llanishiga ko’ra suyidagi tur-larga bo’linadi:
1. Predmetlarnn yakkalab hnsoblash uchun vshlatiladigan suzlar:
Dona. Bu so’z donalab sanaladigan predmetlarni anglatuv-chi so’zlar oldida kelib, sanots sonlardagi -ta affiksiga yaqin funksnyaki bajaradi: Samandarov ikki dona gayka, bir dona mis parrakni ko‘rdi. (A. Q.) Sutkasiga 10 ming dona pishiq g‘isht chiqaraOigan zavod surildi. (A. Q.)
Nusxa. Bu so’z ko’pincha predmetlariing ajraladigan bel-gisiga — ius.xasiga ko’ra mshushrshsh ko’rsatadi. Nusxy so’zi odatda gazsta, jurnal, kktob va shunga o’.xshash predmstlarni hisoblash uchun ishlatiladi: Tagorning 59 marta 160000 nusxa kitobi nashr etildi¹⁰.
Bosh. Bu so‘z ba‘zi hayvoplarni hisoblashda qo’llaniladi: Kolxoz chorvasij
bir yuz o‘n to‘qqiz bosh soramol qo‘shildi. (A. Q.)
Bosh so’zi uzumiing hisobida ham ishlatiladk: Ikki bosh oq chillakini
endigina chumchuq talay boshlagan ekan. (S. Ahm.) Tup. Bu so’z orhali daraxt, gul va boshqa ba‘zi o’simlik-larning hisobn ko’rsitiladi: CHorvoqcha katta bo‘lmisa ham, ik~ ki tup olcha, bir tup shaftoli, bir-ikki tup sizil gul bor ekan. (A. Q.) Ariq bo‘yida ikki tup gulsapsar ochildi. (S. Ahm.) Nafar. Bu so’z ko’pikcha kishilarnipg ayrim guruhpni yakka-lab hisoblashda qo’llaniladi: Ikki nafar qizil askar ko‘z o‘n-gida. (Oydin.) Uch pafar yosh ofitser gulni olishga iitilardi, (Voynich.)
2. Butunniig, guruhning yoki to’daiing qismini hisoblash uchun ishlatiladigan so’zlar:
Burda, Bu so’z ko‘pincha nonning qismini bildiradi: Har ex-timolga sarish qopqonga bir burda non ham sistirib Qo‘ydi. (S. Ahm.) Jamoliddin dasturxondan bir burda non oldi. (M. Ism.) Bir burda non bir-birisiz tomog‘idan utmaydi. (S. Ahm.) Ba‘zan burda so’zi ko’chma ma‘noda son bilan birga aft-bashara, yuzga nisbatan (ozg’in, horg’in goz degan ma‘noda) ham ishlatiladi: Mamarayim afandiniig ajin bosgan, surish-gan bir burda yuzida iljayganga o‘xshagan bir narsa ko‘rindi. (M- Ism.) Parcha. Bu so’z parsa-predmetlarning qismini hisoblashda qo’llapiladi. Ko’piicha kichik degap ma‘ioni ham bildiradi: Onam bir parcha erini sottirib otamning o‘ligini ko‘mdi. (Oy-din.) Erda bir parcha eski namat ustida kir ko‘rpacha, xolos. (O.) Otangizdan bir parcha er qolganda, o‘sha qiyinchiliklarni ko‘r-mas ediigiz. (A. Q.)
Varaq (sahifa). Bu so’z ko’proq yozilgan yoki yozishga mo’ljal-langan qog’ozlarning qismnpi hisoblash uchun ishlatiladi: SHu niyatda o‘rnidan turib bir vara.% qog‘ozni olda. (S. Ahm.) Saida o‘n to‘rt sahifadan iborat qo‘l yozma nutqini ko‘rib chiqdi. (A. Q.)
Og’iz. Bu so’z juda qisqa vaqt davssh etuvchi kutq protsessi hisobini anglatadi: Bir og‘iz gapimiz bor, shuni sizga aytga-ni keldik. (A, D.) Unsinning yuragiga quvvat bo‘ladigan bir-ikki og‘iz so‘z aytmoqchi bo‘ldi. (A. Q.) Bu hisob so’zi ba‘zan fel oldida kelib, harakat-holat ifodalaydi: Uzim ham siz-larni pig‘ib, ikki ogiz gaplaishoqchi zdim, (A. Q.) Bu haqda bir og‘iz aytib qo‘yishimni lozim topmabdi. (Mirm.)
Luqma. Bu so’z ba‘zai oshning qismi, ba‘zan ko’chma ma‘poda so’zlashish protsessining qismini hisoblash uchun ishlatiladi: Gapiga bir-ikki luqma qushmoqchi bo‘libdi. (Oydin.) CHandir chaynagan kampirdek, bir luqma oshni og‘zida aylaitira be-ribdi. (Oydin.)
Siqim. Bu hisob so’zi aslida siqmoq fe‘lidap yasalgan bo’-lib, to’dadan malum qismini ajratvb olish ma‘nosini ang-latadi. U faqat siqnmlab ajratish mumkin -bo’lgan iredmet-larni aiglatuvchi otlar oldida keladi: Ziyodaxon bir saqam tuz tashlab chayqadi. (A. Q.) Bir siqim chaqa tanga olib unga uzatdi. (A. Q.) Kulala ...oldiga bir siqim jiyda qo‘ydi. (A. Q.). Bir sitsim.
palov qilib berarmikin debman. (0.)
Siqim so’zi o’rpida uning sinonimi sifatida qisim so’zi hyak ishlatiladi: bir siqim tuproq — bir qisim tuproq, bir siqim jiyda — bir qisim jiyda va hokazo.
Tilnm (karch). Bu so’z tilimlvmoq fe‘lidan olingan bo’lib, pichoq bilan uzunligiga sarab ma‘lum formada bo’laklarga ajratilgan prsdmet sismlarini hisoblashda qo’llaniladi: Qa~ rasam, qo‘lida bir talim xandalak. (0.) Dasturxondan ikki tilim qovun olib bizga uzatdi. Bir tilim go‘sht topiladimi sizdan, Oynisa? Qovun, hakdalak, tarvuzlarni yirik qismlar-ga bo’lib, keyin eniga qarab ajratilgan qismlari karch so’zi bilan hisoblanadi: Jamilaxon bir karch sovunii olib ko‘cha-ga yugurdi. (M, Ism.)
CHimdim. Predmetlar to’dasini (quruq choy va boshqa shunga o’xshash narsalarni) barmoqlab olish o’lchovi chimdim so’zi bk-lan ifodalanadi: Ikromjon bir chimdim choyni belbog‘ining uchidan olib choynakka tashladi. (S. Ahm.) Bobom bir chimdam nosvoyni olib hidladi. (0.)
Qultum suyuq predmstning (ko’proq suvnipg) qismini ifo-dalashda ishlatllzdigap hisob so’zidir. Qultum va ho‘plam so‘zlarn bir-biriga sinonim bo’lib ishlatiladi: Kennoyim si-girining bir qultum sutini ko‘zi qiymaydi. (0.) ...Bir sultum. suvga zor bo‘lib. (A. Q.) Bir ho‘plam suv olib chetga purkadi. (Oydin.) Bu uyda bir yutum suv ham yo‘q. («Ertakadan.) Tomchi, qatra. Bu hisob so’zi qultum, ho‘plam so’zlaridan ko’-ra ham oz bo’lgan suyuqlik miqdorini hisoblash uchun ishlati-ladi: Uch kun, to‘rt kun sahroda yurasiz, bir qatra suv y§Q. (0.) Po‘latjonning kipriklari orasidan ikki tomchi yosh sizib chiq~ di. (Oydin.) Ko‘zida bir satra yosh yo‘q edi,
CHaqmoq. Bu so’z yirik narsaning maydalangan qksmipi hi-soblashda qo’llaniladi: Atigi bir-iksh chatsmots qandni qo‘lim-ga tutqazdi. (0.) U oldidagi dasturxondan bir chatsmots qand oldi-da, chetidan bir tishlab choy xo‘pladi. (Oydip.)
Nimta. Bu so’z qismnipg yarmini ifodalovchi (so’ynlgan han-vonning yarmiai bildnruvchn) hisob so’zidir: Ulbo‘lsin bir yaimta eo‘shtni
Turashga berdi. (Qrraqalpoq hikoyalari.)
To’g’ram. To’g’ralgan narsalarning (ko’proq go’shtni) qismshga hisoblash uchuts to‘g‘ram so’zidan foydalaniladi: Otam ikki to‘g‘-ram go‘shtni otashkurakda cho‘qqa tutib kabob qildi. (A. D.) Bir to‘g‘ram nonni og‘ziga solib, choyni ho‘plada. (S. A.)
Poy. Bu so’z ba‘zi juft predmetlarpipg qismpni hisob-lashda qo’llaniladi: Un to‘kilib, unda bir poy Katta kavush.1 ning izi qolibdi. («Ertak»dan.) Poy so’zi ko‘pnncha oyoq kiyim-larining, paypoq, qo’lqop yoii juft bezak asboblarining qis-mipi (bnrini) ifodalaydi: Tuproq ichidan bir poy zirak, bir poy bilaguzuk topildi. Bu hisob so’zi birdan ortiq sonlar bilan qo’llanganda ham birdan ortiq juftlarning qisminn bildiradi. Juft bezak asboblarining bir poyiga pnsbatan toqa so’zinn qo’llash mumkin: bir poy zarak — bir toqa zirak.
SHingil. Bu so’z ko’proq bir bosh uzumshshg eng kichik qis-mivi
ifodalaydi va ba‘eap ko’chma ma‘ioda ishlatiladi: Oila
Butunning, guruhning yoki to’daiing qnsmyni hisoblash uchun ishlatiladigan.