Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti gumanitar fanlar fakulteti

2.2 Sonnig gapdagi o`rnini belgilasning muhim ahamiyati
Xiyla vaqtdan keyin Qo‘qon tomondan bir to‘da otliq ko‘rindi. (A. Q.) Do‘kon Oldida bir to‘da odam o‘rmalashib turganshsh ko‘ryb qoldim. (S. Ahm.)
Dasta. Bir turdagi predmstlarning nig’indnsini, to’dasnnn hisoblash uchup. ishlatiladi; Mehmon cho‘ntagidap bir dasta pul chiqardi. (A. Q.) U bir dasta kosa ko‘tarib ariq tomonga o‘tdi. (S. Ahm.) Qo‘lida bir dasta gul... (S. Ahm.)
Bog (bog’lam). Boglzmots harakati bilan bog’liqbo’lgan pred-Metlarning kichik-kichik yig’ivdisn, hajmini ifodalash uchun Ishlatiladi: Bir bog‘ jo‘xorshyuya arazaga o‘q bo‘lmaydi... (71. Q.) Topgan bir dasta gul, topmagan bir bog‘ piyoz.
(A. Q.) Zitta So‘naniig oldiga bir bog‘lam guya ko‘tarib keldi. (Voypich.) Kosiblar o‘n bog‘ bedani tegirmon tuynugidan tsshladilar. (S.A.)
Quchoq. Bu so’z ham narsa-predmetlar yig’indisini ko’rsatish uchun ishlatiladi: Qiz bir suchoq tut bargini ko‘tarib keldi, (S. Ahm.) Olim buva bir chuchoq ko‘rpa ko‘tarib chiqib, ko‘cha-ning o‘rtasiga ulotstirdi. (A. Q.) SHoda. Bu so’z bvr ipga tiziladigai ayrim predmetlarning Yig’indisnni bildiradi: Bir shoda marvaridni taqishga bu-yurdi. (Oydin.) Ustunda ikki-uch shoda qalampar osilib tu-rardi.
Nafar. Bu so’z birdan ortiq sonlar bilai birga qo’llan-ganda shaxslarni yakkalab sanash uchun ishlatnlsa ham, bir so’-zi bilan kelib, to’da, guruh ma‘nosini ifodalaydi: Bir na-far yoshlar imtihon zallariga kirib kelishdi.
(Mirm.)
Gruppa, Bu so’z ham ko’nincha shaxslarni to’dalab, guruhlab hisoblashda qo’llannladya: Bir gruppa dekada qatnashchilari to‘quvchilar bilan uchrashshidi.
(Gazetadan.)
Hovuch. Bu so’z ham predmetlarsing ma‘lum kichik to’dasinn ko’rsatadi. Ba‘zap ko’chma ma‘koda ham ishlatiladi: Bpla ch:'--tagidan bir hovuch qop-qora ashtarxon gilos olib berdi. (A. 1\.) Bobomning qo‘lidan bir hovuch popuk va qand olaman. (0.) U ikki-uch. hovuch tutni tiqdi-yu, yana bir hovuch terib... Aytsang ikki soeuch turshak beraman. (0.) ...CHo‘ntagingizda bir %ovuch so‘z&giz bor. (A. Q.)
4. Juft predmetlar hisobini ko’rsatuvchi so’zlar:
Odatda bunday so’zlar yo juft predmet bnldnruvchi so’zllr uchun eki yakka
predmetlarni juftlab hisoblash uchun ishlatn-ladi. Bu XILDYG’Y hnsob so’zlyrnga quyidagilar kiradi:
Juft. Juft predmetlar hisobini ko’rsatadi: YAra^lagan bir juft kalishni meiga uzatadi. (0.) Endi rasm bo‘lgan bir juft chiroyli tuflini qo‘ltig‘iga sistirdi. (SH.)
Juft so’zi yakkalab sanaladigan narsa yokn shaxslarni juft-lab hisoblash uchun ham qo’llanadi: Bir juft tol tagidaga so‘rida odam ko‘p. (S. Axm.) Bir juft bola kurashga tushadi, (0.) Bir juft musicha bolasiga ko‘zim tushdi. (0.) Par(a). Bu so’z rus tilidagi para so’zidan oliigap.bo’lib, juftning sinonimidir: Menga bar par tufli, bir par paypoq olib kelib sevintirishdi. (Oydin.) Bu so’z ko’chma ma‘noda ham
ishlatiladi, ,
5. Og’irlpkni o’lchash uchun kshlatiladngan hisob so’zlari.
PreDmetlarning og’irligini o’lchash uchui ishlatiladngai hi-
sob so’zlari, yuqorida aytgavnmiedej, aktnv va passnz {yoki ar-xaiklashgan) gruppaga ajratiladi.
1- gruppani gramm, kilogramm, litr, pud, sentner, tonnp kabi aktiv qo’llanuvchi hnsob so’zlarn tashkil qiladi. O‘tgach yil har gektar erdan o‘ttiz besh sentperOan paxta xosilinn oldik. Bir gramm paxtani ham nobud qilmaylik. Har qutidan 78 kilodan palla chiqsa bo‘ladimi? (A. Q.) Davlatga shu yili 35 ming pud galla, 70 tonka go‘sht topishrildi.
Bu so’zlarning qo’llanishida ham farq bor, YA‘ni litr so’zi faqat suyuqlik uchun; gramm, kilogramm, tonna so’zlari esa ham suyuslik, ham qattiq narealar o’lchovya uchun; pud so’zi ko’p-roq doi o’lchovi uchuk ishlatiladn.
2-gruppani zsa ishlatiLish doirask torayib borastgaya yoki arxaiklashgan misqol, qadoq, botmoi kabi hisob so’zlari tash-kil qiladi: Uning ogirligi bir misqoldan ham tushmaydi. (A. Q.) To‘rtta qo‘y, uch botmon bug‘doy, bir &l.chon guruch so‘ratipti. (A. Q.) Bunday so’zlar o’zbek tilida qadimdan juda keng ko’lamda qo‘llanib kelingan bo’lsa ham, hozirgi kunda ular o’rnida sovet-intsrnatsional so’zlari ishlatiladi.
Hisob so’zi vazifasipi bajaruvchi quyidagi so’zlar taxmi-niy miqdor
o’lchovini ifodalash uchun ishlatiladi:
Pnyola: Jannat xola shoshib-pishib bir-ikki piyola choy ichdi-da... (S. Ahm.)
Ovqatdan keyin Urmonjon ikki piyola choy ichdi. (71. Q.)
Qoshiq: Podsho xayrchiga xar kuni bir koshiq moy, ikki koshiq tuz berib turibdi. («Ertakyadan.)
Kosa: (shokosa): Kifoyatxoya bir kosa osh, ikkita ravoch kel-tirgan edi. (A. Q.) U dasturxonga bir shokosa ezilganroq, o‘rik, bir likopchada shakar so‘ydi. (A. D.) CHoYnak: Bu so’z fatsat suyuqlik o’lchovi uchun ishlatiladi: Stolda non, jizza, bir choynak choy turardi. (A. Q.) Ikki choy-nak choy ko‘tarib O‘rmonjon keldi. (A. Q.)
Qop (xalta): Dehqonlarning o‘rog‘ini charxlab bir xalta-yarim xalta don-
dun topib kelar edik. (A. Q.)
Quti, chamadon: Etti kishi bo‘lib to‘rt quta pilla oldik. (A. Q.) Otasi ikki
chamadon narsa olib keldi.
Stakan, ryumka, tog‘ora, kostryulsh, sozon, cho‘mich, banka kabi so’zlar ham
yuqoridagi so’zlar kabi vazifada ishlatilishi mum-kin.
Bulardan tashsari, bir qator so’zlar borki, ular predmet-larnipg joylatshsh o’rniga xoslangan hisobini anglatadi. Bupday hisob so’zlari ayrim predmetning api^ son bilan al-mashinmaydigan noaniq, taxmipiy og’irlik o’lchovini, yana boshqa xususiyati bilan donalab sakaladigan shaxs yoki predmetlar-nitgg miqdor o’lchovini ko’rsatadi.
Quyidagi so’zlar shu gruppapi tashkil qiladi:
Kiyimlik o’lchovn uchun jo‘ra, kiyimlik so’zlari ishlatila-di: To‘y qiluvchining onasiga bir kiyim doka, xotiniga bir kiyim atlas, kichik onasiga bir kiyim chit, o‘ziga siyiq, do‘ppi va xokazo. (S. Abdulla.) Senga bir jo‘rabeqasamolib qo‘ydim. (A. Q.) Mana bu safar bir jo‘ra shohi olib kelibdi.
(A. Q.); gazlama yoki paxtaping katta to’pi o’lchovini ifodalash uchun toy so’zi
ishlatiladi: Ellik tuyaga yuklatilgan yuz toy gazla-ma so‘ishldi. («Ertak»dan.) Ular uchun yana ikki toy paxta ham ajratildi; gok tashuvchi hayvon, transport vositalari nomi hisob so’zi sazifasini bajaradi: Bir ko‘tarishda bir tuya yuk ko‘tara oladi. (71. Q.) Daladan bir arava sovun, ikki shshina yuk keldi; predmetlarni taxlash yoki ustma-ustlyagini ko’rsatnsh uchun qavat so’zi
ishlatiladi: ...Ro‘zg‘or ishina butkul qo‘limga ol-
u, sizni etta %avat ko‘rpachaga o‘tqazib qo‘ysam deyman. (A. D.) Pak-pakana bo‘yi bor, etti savat to‘ni bor. (Topishmoq.)
Qarich: Bo‘ying bir sarich... (0.) Kolxozchilar bir qarich erni bo‘sh qoldirmaslikka tirshiadilar. (71. Q.) Bu so’z ham harakatnint masofaga ko’ra belgisini ifodalaydi: Saodat mendan bir karich ham jilmasdi. (S. Ahm.) 7. YOsh hisobi uchun qo’llanadigan so’zlar.
YOSH hisobi uchun ishlatiladigan hisob so’zlari asosan ki-shilarga nisbatan, ba‘zan hayvon va daraxtlarga niebatan nshlatiladi. Yosh hisobi uchun ishlatiladigan yosh so’zi odatda affikslar bilan yoni boshqa so’zlar bilan birikma holida ho’llanadi. Ularning qo’llanishi quyidagicha:
-ar affiksini olgan yosh so’zi yashar shaklnda nshlatiladi: ...Zvenoga etmish bir yashar To‘xtabuvi Sarimsoqova saylandi. (A. Q.)